ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ

Оси и плоскости тела человека - Тело человека состоит из определенных топографических частей и участков, в которых расположены органы, мышцы, сосуды, нервы и т.д.

Отёска стен и прирубка косяков - Когда на доме не достаёт окон и дверей, красивое высокое крыльцо ещё только в воображении, приходится подниматься с улицы в дом по трапу.

Дифференциальные уравнения второго порядка (модель рынка с прогнозируемыми ценами) - В простых моделях рынка спрос и предложение обычно полагают зависящими только от текущей цены на товар.

I тарау. ЖАЛПЫ ИММУНОЛОГИЯ

Предыдущая12 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Следующая

1. Иммунология пәні, мақсаты мен міндеттері

Иммунология (лат. immunis - еркін, еш нәрсеге ұшырамаған, logos –ілім) организмнің әртүрлі антигендерге қарсы пайда болатын спецификалы және бейспецификалы молекулалық, клеткалық және жалпы физиология-лық реакцияларын зерттейтін медициналық-биологиялық ғылым. Иммуно-логия антигендерді, антиденелерді, иммунитетке қатысы бар клеткаларды зерттейді; иммундық реакциялардың қалыпты және патологиялық жағдай-лар дамуына әсері бар генетикалық және физиологиялық факторларды тексереді. Иммундық реакциялардың ағымына сыртқы қоршаған ортаның да әсері бар.

Миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан және организмнің ішкі тұрақтылығын сақтауға бейімделген иммундық реакциялар бөгде антигендерден қорғануға бағытталады.

Антигендер дегеніміз – микробтар мен әр түрлі өсімдіктерден, жануарлардан шыққан заттар.

Организмнің өзінде өзгеріске ұшыраған, кейде өзгермеген клеткалар мен тін антигендеріне иммундық реакция туындаса, аутоиммундық аурулар дамиды.

Аллергендерге қарсы сезімталдықтың күшеюі аллергия туындатса, иммундық реакция клеткаларды, тіндерді зақымдайды. Аллергиялық даму - иммуниттетің бұзылуымен немесе әлсіреуімен қабатталады.

1.1 Иммунологияның даму тарихы

Бұдан көптеген ғасырлар бұрын жұқпалы аурулардан адамдар көп өлген, ал егер тірі қалса, сол аурумен екінші рет ауырмайтыны белгілі болған. Обамен, шешекпен ауырғандарға күтім жасау үшін, аталған аурулармен бұрын ауырғандар ғана жіберілетін болған. Ел арасында жасанды ауру қоздыру үшін әртүрлі әрекеттер жасалған. Қытайда (ХІ ғасыр) шешек бөртпесінің қабыршақтарын мұрынға сепкен, Индияда - теріге жағып, ысқылаған, Грузияда – шешек бөртпесінің іріңін сау адамның терісіне инемен енгізіп жұқтырған.

Э.Дженнер 1798ж. (ағылшын) сиыр шешегімен ауырған сауыншылар кейін адам шешегімен ауырмайтындығын байқап, балаға (1796 ж. Дженсу Финасу) әлгі сиыр шешегін терісіне жұқтырып, 1,5 ай өткен соң сол балаға адам шешегін жұқтырғанда, бала ауырмаған. Өйткені, сиыр шешегі адам шешегіне де қарсы иммунитет берген. Екі жыл ішінде осы әдіспен 100 мың адам егіліп нәтижесінде бәрі де кейін шешекпен ауырмаған. Осылай шешекке қарсы вакцина егу әдісі ашылған. Латын тілінде Vacca сиыр деген сөз. Дженнердің зерттеулерінің маңызы зор болды, жасанды иммунитет дамыту арқылы елді жұқпалы аурудан қорғады. Біздің заманымызда егудің нәтижесінде, сиырдан алынған вакцина жер жүзіндегі елдердің бәрі жаппай егіліп, бүгінде шешек ауруы кездеспейтін болды.

ХІХ ғасырдың басында Луи Пастердің зерттеулері иммунологияның іргетасын қалады. Пастер әр түрлі ашытқыларда микробтардың бар екенін анықтады. Мысалы, Пастер остеомиелитті, іріңді ауруларды, тауық тырыс-қағын зерттеу арқылы көптеген микробтардың түрлерін тауып, анықтады.

Пастер 1881ж. профилактикалық егудің де негізін ашты. Ол вируленттілігі төмендетілген микробтарды сол аурулардың алдын алу үшін адамдарға егу керек екендігін дәлелдеді. Сөйтіп, вируленттілігі төмендетілген микробтарды организмге енгізу арқылы әртүрлі ауруларға қарсы иммунитетті қалыптастыру жолы табылды (1-сурет).

Эмиль Ру және Александр Йерсен (1888 ж.) дифтерия қоздырғышының токсинін бөліп алып, оның экспериментте дифтерияның клиникалық көріністерін дамытуға маңызды екенін дәлелдеді. Сөйтіп, аурудың кейде бактериялар токсинімен дамитыны белгілі болды. Беринг және Китазато 1890 ж. сіреспеге қарсы оны еккеннен кейін токсинді бейтараптайтын заттың пайда болатынын айтты. Бұны антитоксин деп атап, кейін «антидене» деп аталған жалпы термин пайда болды. Антидененің шығуына әсері бар микробтарды т.б. антиген деп атайтын болды.

Херикоурт және Риккет 1895 ж. жануарларға адамның ісік клеткаларын егіп, одан алынған сарысуды науқастарға егуді ұсынды.

ХХ ғасыр басында Пауль Эрлих гуморалдық иммунитеттің теориясын ұсынып, оның антиденелерге байланысты екенін дәлелдеді. Қатерлі ісікте антигендік қасиет барын тауып, организмдегі ісік жасушалары генетикалық бөгде жасушалар болып табылатындығы анықталды. Сөйтіп, Пауль Эрлих «иммунологиялық қадағалау» теориясының негізін қалаушы болды.

Грубер және Дерхем 1896 ж. бактериялардың, кейін Жюль-Борде эритроциттердің агглютинациясын ашты. Крауз 1897 ж. антидене және антиген арасында болатын преципитация реакциясын көрсетті. Соның нәтижесінде бұл реакцияларды іn vіtro-да қойып, тәжірибелік бақылаудың мүмкіндігі туындады.

К. Ландштейнер 1901 ж. эритроциттердің АВО изоантигендерін ашты, тіннің изоантигендері туралы ілімнің негізін дәлелдеді. Осыны әрі қарай дамытып Виннер 1940ж. сүтқоректілер эритроциттерінен RH-факторын тапты. Гросс 1943 ж. бірінші рет қатерлі ісіктің антигенін тапты.

Доссу, Снеллу жасушалардың генетикалық жүйесін зерттеп, бұлардың үстіңгі антиген мен рецепторға байланысты екенін көрсетті.

Медавар және Гашек 1953 ж. иммунологиялық толеранттылықтың механизмін ұсынды. Кейін Бернет иммунологиялық толеранттылықтың жүре пайда болатынын дәлелдеді.

Мечников, Максимов 1940 ж. шеткері қан құрылысын тексерудің клиникалық маңызы барын көрсетті. Мечников иммунитеттің фагоцитарлық теориясының негізін ашты.

Р.В. Петров біздің заманымыздағы иммунды жүйе және оның қызметі туралы ілімнің негізін қалаушы болды. Петров 1965 ж. алғыш рет иммунология курсын Новосибирск университетінде ашты.

Қазір 30-дан артық елде иммунология ғылыми түрде дамып, көп жетістіктерге жетті.

1. Шешек, құтыру, күл, полиомиелит, сіреспе т.б. аса қауіпті жұқпалы ауруларға вакцинация жүргізіледі. 1978 жылы дүние жүзі денсаулық сақтау ұйымы шешекті жойдық деп хабарлап, оған қарсы егу тоқтатылды.

2. АВО изоантигендерінен басқа MN, Rh, Pp, Kk т.б антигендері табылып, қан құю проблемасы шешілді және бұл жаңалықтар медициналық генетикада, сот медицинасында қолданылады.

3. Нәрестелердің резус-гемолиздік ауруының да проблемасы шешілді. Еуропа, ТМД елдерінде резус-теріс әйелдердің саны 15%. Резус шиеленіс екінші жүктілікте дами бастайды. Оның диагнозы иммунологиялық әдіспен анықталады.

4. Толеранттылықтың және дәрі әсерімен иммунитетті тежеуін қолдану арқылы ағзаларды алмастыруын жүргізуге мүмкіндік берді. Жер жүзінде 100 мыңға жуық бүйрек алмастыру операциясы жасалған, олардың 80% екі жылдан артық өмір сүреді.

5. Иммунитет тесттерімен жұқпалы аурулардың иммунитет жетіспеушілік жағдайын және аллергиялық ауруларды анықтап, емдеу жүргізіледі.

6. Иммунды биотехнология (инженерлік иммунология) деген жаңа ғылым саласы дамып келеді. Молекулалық иммунология жетістіктерінің арқасында иммундық препараттарды, вакциналарды, антигендерді жасанды әдістермен алуы жүргізіледі.

7. Қатерлі ісіктің дамуы, оны анықтау, емдеу, аурудың алдын алу әдістері де иммунологиялық факторларға байланысты.

Иммунология - адам организмінің ішкі тұрақтылығының өзгерістерін тексеретін ғылым болып қалыптасты.

Иммунология жеке пән ретінде ХХ ғасырдың екінші жартысында дамыды. Бұрын иммунология тек жұқпалы аурулардың иммунитетін зерттеп келді.

Иммунитет сөзінің мағынасы да өзгерді. Иммунитет организмнің ауру қоздыратын және қоздырмайтын агенттерге, генетикалық мәліметі бөтен заттарға төзімділігі. Мұндай агенттерге бактериялар, вирустар, қарапайым-дар, ақуыздар, бөгде клеткалар мен тіндер, өзгерген аутоантигендер, кейбір өсімдіктер мен жануарлардан алынған улы заттектер және басқалар жатады.

Иммунитет - иммунды жүйемен биологиялық белсенді агенттердің арасындағы қарым-қатынас. Оның мақсаты - организмнің ішкі орта (гомеостаз) тұрақтылығын сақтау, соның нәтижесінде әртүрлі иммунитет феномендерін қалыптастыру:

1. Иммунологиялық толеранттылық (төзімділік) – организмнің антигендерге (әсіресе өз денесінен пайда болған антигендерге) иммундық жүйенің қарсы болмауы (анергия).

2. Жұқпаға қарсы иммунитет – организмнің жұқпалы аурулардың қоздырғышын қабылдамауы.

3. Иммундық жад - ерекше қасиет, иммундық жүйе бір рет кездескен антигенді «есте сақтайды», егер онымен екінші рет кездессе, оған қарсы антиденелерді жылдам түзу және сезімталдығы күшейген лимфоциттерді көбейту арқылы жауап береді.

Сөйтіп, антиген туралы есте қалатын ақпарат организмнің лимфоретикул жүйесі арқылы іске асады. Ол жауап организм реактивтілігін көтеріп, сенсибилизация берсе, оны оң иммунды реакция дейміз, ал иммундық реакция басылса, (иммунодепрессия, теріс реакция), иммунологиялық толеранттық, төзімділік- иммунологиялық салдану туады. ХХ ғасырдың екінші жартысында иммунологиялық толеранттық эксперимент арқылы тексерілді.

Бернет 1959 ж клоналды-селекциялық теорияны дамытты. Әрбір антигенде алдын-ала жоспарлаған антидене құрайтын клеткалар түзіледі. Иммунологияның ХХ ғасырдағы жаңалықтары:

- иммунды глобулиндердің химиялық құрамы белгілі болды;

- лимфоидты клеткаларды өсіру (дақылы) игерілді;

- айырша бездің иммунды жүйенің орталық ағзасы екені анықталды;

- қызыл жілік миындағы бағаналы – дің клеткаларынан иммундық клеткалардың түзілетіні анықталды;

- Т- және В-лимфоциттер зерттелді;

- клеткалар кооперациясы және антиденелердің түзілуі, олардың атқаратын қызметтері анықталды;

- трансплантациялық иммунитет зерттеліп, лейкоцитердің антигендері арқылы гистосәйкестігі анықталды, ағзаларды алмастырылып қондыру жетістіктеріне жеткізді. Мысалы: бүйректі алмастыру т.б.

Осы жетістіктердің арқасында иммунитетке жаңа тұрғыдан қарап, гомеостаздық сипаты анықталып, оның негізгі қызметі клеткалардың кенеттен пайда болған мутациясына қарсы бағытталған деген ұғым қалыптасты. Ал антимикробтық иммунитет – иммунды үрдістің жеке бір түрі деп танылды. Сонымен, жұқпаға қатысы жоқ иммунология дамып, оның биологиялық иммунды генетикалық механизмі жасушалық және молекулалық деңгейде тексерілді.

Иммунологияны 4 бөлімге бөліп зерттеп, тексереді:

1. Иммунитет немесе адаптивтік иммунитетте қандай антиген болмасын бейімделген иммунологиялық жауап береді.

2. Иммунды химияда - антиген мен антиденелердің химиялық құрылысы тексеріліп, оның сипаттамасы беріледі.

3. Иммунды патология - әр түрлі аллергиялық үрдістерде тіндерде болатын өзгерістерді тексереді.

4. Иммунды биология - әртүрлі биологиялық сауалдарды қамтып, иммунды жүйенің белсенді деңгейін, өзара қарым-қатынасын, әртүрлі ортада болатын өзгерістерді (мысалы, экологиялық жағдайды) ескеріп тексереді.

1.2. Иммунитет туралы ұғым

Иммунитет табиғи және жүре пайда болатын немесе арнайы болып екіге бөлінеді. Иммунитет – паразиттерді, бөгде тіндерді, антиген заттарын өлтіріп, бөлшектеп, бейтараптап не болмаса шығарып жіберумен организмнің антиген құрамының тұрақтылығын сақтайтын, органикалық заттарға әмбебап, көпсатылы, күрделі жүретін биологиялық құбылыс.

Табиғи иммунитет терінің, кілегей қабықтардың өткізбейтін және микробтарға қарсы қасиеттерімен, дененің микрофлорасының бәсекелес белсенділігімен, зақымдайтын факторларға тіндердің ареактивтілігімен, макрофагтар мен нейтрофилдердің фагоциттер реакциясымен, табиғи киллерлерімен, комплемент жүйесімен, лизоциммен, интерферонмен және басқа да антимикробтық протеиндермен қалыптасқан. Табиғи иммунитеттің қорғаныс механизмі организмнің даму процесінде антигенге кездеспей-ақ генетикалық жүйенің бақылауымен құрылған. Табиғи иммунитеттің факторлары кісі туғаннан өлгенге дейін өзінің белсенділігін сақтайды, олардың арнайылылық әсері төмен болады. Табиғи иммунитетті тұқым қуалайтын, түрлік, бейспецификалық иммунитет деп атайды.

Табиғи иммунитет – тума, түрлік, тұқымқуалаушылық, конституциялық (құрылымдық) иммунитет. Тұқымқуалайтын иммунитет ұрпақтан ұрпаққа беріледі, өйткені ол генетикалық жағдаймен қалыптасқан, өзгермейді. Түрге тән иммунитет дегеніміз, мысалы адам жел шешегімен малдың ауырмауы немесе ит обасымен адамдардың ауырмауы.

Тұқымқуалайтын иммунитеттің 3 түрі бар:

1. Ісікке қарсы иммунитет

2. Антимикробтық иммунитет

3. Трансплантациялық иммунитет

1.3. Табиғи иммунитет жүйесі.

Жұқпа қоздырушысынан ең бірінші табиғи иммунитет факторлары қорғайды. Патогенді организмге кіргізбейтін және шығарып жіберетін факторлары бар. Олар:

1) зақымданбаған тері жабылғышы, эпителиялық клеткалар. Микробтарды шығарып жіберетіндер – түкірік, қақырық, көз жасы, зәр және басқалар.

2) әрбір мүшелердің антимикробтық факторлары. Патогенді микробтарға тұрақтылығы бар асқазан қышқылы, зәрдің және қынап секретінің қышқылдығы, әртүрлі секреттердің антимикробтық факторлары, (май бездері), грам оң бактерияларды ыдырататын лизоцим жатады.

3) патогенді микробтарға әртүрлі ағзалардың (ішек, қынап, тыныс алу жолдарының) қалыпты бактериялар қарсы тұрады.

4) табиғи иммунитеттің келесі түрі – клеткалық қорғаныс, оған қатысты клеткалар: мононуклеарлы фагоциттер (моноциттер, тін макрофагтары); гранулоциттер (нейтрофилдер, эозинофилдер, базофилдер);

Базофилдер қанда, тінде, тіндік немесе мес клеткалары кездеседі;

Киллерлік клеткалар (К-клетка), табиғи киллерлер (ТК-клеткалар);

Лимфокин белсендірген киллерлік клеткалар (ЛБК-клеткалар).

Мононуклеарлы фагоцитарлық жүйесі, моноциттік-макрофагтар жүйесі екі түрлі қызмет атқарады: бөгде заттарды фагоцитоздайды және антидене-тәуелді киллингке қатысады. Моноциттер мен тін макрофагтарының бұл қызметі туа пайда болған иммунитетке жатады. Екінші қызметі – моноциттік макрофагтар жүйесінің арнайы адаптивтік иммунитетке қатыстылығында.

Бұл қызметте моноцит–макрофагтар Т-лимфоциттерге (тану үшін) бөтен антигенді ұсынады, цитокиндерді өндіреді. Шеткі қандағы моноциттер, тіндегі макрофагтар дін клеткаларынан бөлінеді. Қанға түскен моноциттер 2-3 тәулік ішінде тіндерге кетеді де макрофагтарға айналады.

Тін макрофагтары:

1. Плевральдық және перитонеальдық макрофагтар;

2. Бауырдың жұлдызды ретикулоэндотелиоциттері (Купфер клеткалары);

3. Альвеолярлық макрофагтар;

4. Айырша бездегі макрофагтар;

5. Қызыл жілік миының макрофагтары;

6. Остеокластар;

7. Синовиальды клеткалар (А түрі);

8. Мидың глиалдық макрофагтары (микроглиоциттер);

9. Бүйректің мезангиалды клеткалары;

10. Аталық безді ұстап тұратын клеткалар;

11. Көкбауыр мен лимфа түйіндерінің дендриттік клеткалар;

12. Тері мен кілегей қабықтың Лангерганс клеткалары.

Макрофагтарда иммунды глобулиндерің (А, М, Е, G кластарының) Fс-бөлшегіне, комплемент компоненттеріне (С3, С1g, С4в, С5а), лимфокиндерге рецепторлары бар.

Макрофагтардың қозғалу миграциясы хемотаксистік заттарға бағытталады. Хемоатрактанттарға комплемент жүйесі, сарысу глобулиндері, лимфокиндер, әртүрлі клеткалардың және ақуыздардың деграданттары жатады. Бұлар макрофагтарды қабыну ошағына жинайды. Макрофагтардың қабыну ошағын хемотаксис ингибиторлары тоқтатады. Оларға – интерферон, гиалурон қышқылы, плазминоген активаторы, трипсин сияқты протеаздар ингибиторлары т.б. жатады.

Макрофагтар комплементтің компоненттерін, вазоактивті пептидтерді (простагландиндер, лейкотриендер, лейкоциттерге хемотаксис факторлары) және ферменттерді (нейтральды протеаза, қышқылды гидролаза) түзеді. Моноциттер мен нейтрофильдер бөтен заттарды жұтып, ыдыратып организмнен шығарып жіберіп отырады. Аяқталған фагоцитоз процесі бірнеше кезеңнен тұрады:

1) фагоцитоз жүргізетін клеткалардың белсенуі;

2) моноциттердің өзін белсендірген антигенге қарай жылжуы (хемотаксис);

3) сол антигенмен байланысуы (адгезия);

4) сол антигенді жұтуы;

5) антигенді қорыту (процессинг).

Жұтылған антигеннің (микробтың) айналасына вакуоль (фагоцитарлық) жиналып, фагосома пайда болады. Осы фагосома цитоплазманың ішінде лизосомаға қарай жылжыйды да, екеуі қосылып, фаголизосома құрады. Фаголизосома жұтылған бөтен затты қорытады.

Лизосомальды гранулалар бірінші және екінші болып бөлінеді. Бірінші гранулаларда көп гидролитикалық ферменттер, миелопероксидаза, лизоцим және катионды белоктар бар. Екінші гранула – арнайы, онда көп сілтілік фосфатаза, лактоферин және лизоцим бар. Егерде фагоциттер жарылса, бірінші және екінші гранулалардың ішіндегісі клетка аралық кеңістікке төгілсе, қабыну процесі дамиды. Мұндай процесті экзоцитоз дейді.

Лизосомальды гранулалардағы заттар бөтен заттарды екі түрлі жолмен ыдыратады:

1) Оттегінсіз механизм. Гидролиздік ферменттер (протеиназа, катионды белоктар, лизоцим) мукопептидаза болып бактериялардың пептидогликандарын бұзады, ал белок – лактоферрин бактериялардың көбеюіне қажет темірді өзіне белсенді байланыстырады.

2) Оттегіне байланысты механизм. Миелопероксидазаның қатысымен сутегі тотығымен немесе сутегі тотықты супероксидті анион, синглеттік оттегімен және гидрооксильдік радикалдармен, атомарлы хлормен әртүрлі микроорганизмдерге токсикалық әсер етеді.

Нейтрофилдердің негізгі қызметтері – хемотаксис, фагоцитоз және протеазалар тұзу. Нейтралдық протеазалар кинин-калликреин, қан ұю және ұюға қарсы жүйесін белсендіреді, айналасындағы тіндерді зақымдайды.

Эозинофилдер организмге үлкен гельминттерден құтылуға көмектеседі. Оның протоплазмасында катионды белоктар және пероксидаза, ал түйіршіктерінде – арилсульфатаза В, фосфолипаза Д және аллергияға қарсы әсері бар гистаминаза орналасқан. Белсенген эозинофилдер лейкотриен-4–ті көп шығарады.

Эозинофилдердің иммуноглобулиндердің G және Е класының Fс бөлігіне және белсенген С3в-ға рецепторлары бар. Эозинофилдер С3в рецепторымен, гельминттермен байланысып, өзінің белсенген заттарын шығарып, гельминттерді зақымдайды. Эозинофилдердің хемотаксис, фагоцитоз жүргізетін, белсенген оттегін шығаратын қабілеті бар.

Шеткі қанда базофилдер, тінде «мес клеткалары» – бір тұқымдас клеткалар. Тін базофилдері қан тамырларының маңында орналасқан. Мес клеткалары, әсіресе, теріде және өкпеде көп. Бұл екі клетканың гранулалары гистаминнің депосымен қоса, гистамин гепаринмен байланысқан гистамин қоймасы. Олардан басқа онда серотонин және баяу реакция беретін зат - анафилаксин, нейтрофилдер хемотаксисі бар. Осы клеткалар хемотаксис пен фагоцитоз жүргізе алады. Бұлардың үстінде IgE-нің Fc бөлігінде күшті аффинді рецепторлары бар. Организмде пайда болған IgE бұлармен байланысады да, антиген кездескенде онымен де қосылады. Сөйтіп, базофилдер мембранасының үстінде антиген-антидене реакциясы жүріп, гранулалардың биологиялық белсенді заттары белсеніп клетка сыртына бөлініп төгіледі (дегрануляция реакциясы). Сонымен гиперсезімталдықтың жедел реакциясы жүреді. Тіндер базофилдерінің дегранулациясы салдарынан тіндер-тамыр өткізгіштігі жоғарланып, қанның сұйығы қан айналымынан шығып, тері қызарып ісінеді, қышып ауырады. Тіндер базофилдері қан ұю процесін бөгеп, фибринолизде, калликреин-кинин жүйесін және арнайы факторлар мен тромбоциттерді белсендіреді.

Тромбоциттерді белсендіретін фактор – жедел жүретін аллергиялық реакцияның медиаторларына жатады. Бұл факторды базофилдер, нейтро-филдер, эозинофилдер, макрофагтар және өкпе тамырларының эндотелиялық клеткалары шығарады. Тромбоциттердің агрегациясын дамытып, серотонин босанып шығады. Арахидон қышқылының метаболиттері де (тромбаксин В2) тромбоциттердің агрегациясын береді. Тромбоциттердің белсенуі аллергиялық реакцияның және иммундық қабынудың маңызды компоненті болып саналады.

Табиғи иммунитетке табиғи киллер (ТК), киллерлер (К) және лимфокинбелсендірген киллерлік клеткалар (ЛБК) жатады.

ТК және К клеткалары нысананы сенсибилизация өтпей-ақ тіке ерітеді, ТК клеткалар ісік және ішінде вирусы бар клеткаларға өте белсенді. Ондай цитолизды кенет жасушалық цитотоксикалық дейді.

ТК-клеткалар үстінде интерферон және интерлейкин-2 (ИЛ-2) рецепторлары орналасқан. ТК-клеткалары ісіктен және жұқпалы аурулардан қорғайтындықтан, олардың қызметін «иммундық бақылау» деп атайды. ТК-клеткалары әртүрлі биологиялық-белсенді заттарды (альфа және бета-интерферондарды, ИЛ-1, ИЛ-2, лимфотоксин) шығарып иммундық процесті реттеуге қатысады. ТК-клеткаларының позитивтік иммунитет реттеуі интерферонмен және ИЛ-2-мен жүреді, ал негативтік-простагландин Е2 мен сарысудың протеиназа ингибиторларына байланысты.

ТК-клеткалар мембранасында антигенді таныйтын рецепторлары жоқ, бірақ иммунды глобулиндердің Fc-бөлігінде антиденеге рецепторы арқылы байланысты клеткалық киллинг жүргізіледі. ТК-клеткалар үстіндегі арнайы антиген белсендіретін рецепторлармен антигенді таныйды. Сонымен бірге киллинг тоқтататын рецепторлары да табылған. Ол рецептор сондай лигандпен байланысып нысана-клетканы бұзудан қорғайды. Адамның барлық ядросы бар клеткаларында лиганды басты гистосәйкестік комплексінің 1-класс антигені орналасқан.

Жай киллер клеткалар (К) үстінде иммунды глобулин G-ның Fc-бөлігіне рецептор бар. Үстінде иммунды глобулин G байланған антигенді ыдыратады. Мұны Е. Moller 1965ж. ашып, антиденеге байланысты «цитоксикалық клеткалар» деген. Антигенмен байланысқан иммуногло-булин G-дың Fc-бөлігі мен К-клетканың бірігуі цитотоксикалық әсер етеді. Бір К-клетка бірнеше нысана-клеткаларды бірінен соң бірін ыдыратады. К-клеткалары кейбір аутоиммундық аурулардың (қызыл жегі, гломерулонефрит, созылмалы гепатит) дамуына қатысады.

Туа пайда болатын табиғи иммунитетте лимфокин белсендірілген киллерлерде (ЛБК-клеткалар) маңызды рөл атқарады. Бұл лимфоциттерді ИЛ-2 белсендіргенде, оларда киллинг эффект пайда болады.

Туа пайда болатын табиғи иммунитеттің келесі факторы – гуморалдық. Қалыпты қан сарысуы грам теріс бактерияларды ыдыратады. Онда табиғи антиденелер организмге түскен микробтармен байланысып, комплементті белсендіріп, микробтарды ыдыратады. Бактериялардың клетка қабырғасы екі қабаттан тұрады. Сыртқы қабаты – липополисахарид, ішкісі – пепти-догликандар. Антидене мен комплементтің эстеразасы сыртқы қабатты ыдыратады, одан соң қан сарысуындағы лизоцим пептидогликандық қабатты бұзады.

Өте маңызды белок – пропердин, комплементті альтернативтік жолмен белсендіреді.

Табиғи иммунитеттің келесі факторы – бета–лизин, антибактериальдық белок. Ол тромбоциттер ыдырағанда пайда болады, грам оң бактериялардан бірінші қорғаныс болып саналады.

Туа болатын табиғи гуморалдық иммунитеттің факторы – интерферон-дар, белоктар. Бұларды вирусы бар клеткалар шығарады, басқа клеткаларды вирустың зақымдауынан қорғайды. Зақымдалған клеткалардан шыққан интерферондар көрші клеткалардағы вирусқа қарсы белсенді белоктарды шығаруын күшейтеді. Осы белок вирустардың мДНҚ әсер етіп вирустардың көбеюін тоқтатады.

Интерферонның үш түрі белгілі.

1) альфа-интерферон - лейкоциттер шығарады, вирустар немесе синте-тикалық полинуклеотидтердің әсерімен өнеді;

2) бета-интерферон - фибробластардың секретімен шығады, вирустар немесе синтетикалық полинуклеотидтердың әсерімен өнеді;

3) гамма-интерферонды немесе иммундық интерферонды арнайы антиген әсерімен кейін Т-лимфоциттер (хелпер-1) шығарады. Гамма- интерферондар Т-лимфоциттерді, макрофагтарды, ТК-клеткаларды белсендіреді.

Лактоферрин гуморалдық антимикробтық белсенділікті көрсетеді. Бұл белок бактериалық клеткалардың зат алмасуына керек темірді өзіне байланыстырады. Трансферрин – фагоциттердің ішіндегі сарысудың бета-глобулины да осындай қорғаныс жүргізеді.

Сілекей мен сүтте (ананың) лактопероксидаза бар, оның бактерицидтік әсері миелопероксидазаға ұқсас.

Лизоцим (муромидаза) жасушаларда және сұйық ортада (көз жасы, сілекей, мұрын секреті т.б.) әртүрлі бактерияларды белсенді жояды.

Табиғи иммунитеттің кемшілігі:

1) организмге бөтен агент түскенде туа қалыптасқан иммунитеттің барлығы жаппай қатысып, кейде оның кері әсерлері пайда болады;

2) туа болған иммунитеттің агентті анықтау қызметі жоқ, сондықтан арнайы реакциясы да жоқ;

3) иммунологиялық естелік қалмайды.

1.4. Адаптивтік арнайы иммунитет - жүре пайда болатын иммунитет. Иммунитет жеке адам өмірімен ғана байланысты, тұқымқуаламайды. Ол белсенді және енжар түрге бөлінеді. Иммунитет жұқпалы аурумен ауырғаннан кейін немесе оларға қарсы егуден кейін пайда болады. Мұндай иммунитетті белсенді иммунитет дейді. Мысалы, қызылшамен, жел шешекпен ауырғандарда иммунитет өмір бойы қалады. Ал гриппен ЖРВИ кейін - 2-3 жыл ғана сақталады. Вакцина еккеннен кейін пайда болатын иммунитет белсенді иммунитеттің бір түрі. Егілгеннен кейінгі иммунитет 14 күннен кейін пайда болып, бірнеше айдан 5 жылға дейін сақталады (ауруына байланысты).

Иммунитет - жеке кісілік және коллективтік (ұжымдық) болып бөлінеді.

Жасанды-пассивті (енжар) иммунитет - ауырған немесе егілген адамнан (жануардан) алынған иммундыглобулинді еккенде пайда болады. Ол, мысалы, анадан плацента арқылы балаға беріледі. Мұндай жағдайда иммунитет 6 айға дейін сақталады. Бұл аналық иммунитет, ең бірінші жүре пайда болатын иммунитет. Пассивті иммунитет тез қалыптасып, екеннен кейін 1 ай бойы ғана сақталады.

Инфекциялық иммунитеттің бір түрі - таза емес, жұқпалы иммунитет. Ондай иммунитет аурудың қоздырғышы организмнен тазарғанша сақтала-ды. Мысалы: туберкулез, бруцеллез аурулары. Кейбір вирустардың организмде көп уақыт сақталуы да жұқпалы иммунитет беруі ықтимал.

Кейбір ауруларда жергілікті иммунитеттің де маңызы зор. Бұл эволю-циялық қалыптасуға байланысты (JgA, интерферон, лизоцим), қорғаныс заттарының табылуына байланысты шыққан ұғым. Көп авторлар жергілікті иммунитет жалпы иммунитеттің жеке көріністерінің бір бөлігі деп атайды.

Трансплантациялық иммунитет-трансплантат пен рецепиенттің антиген-дерінің гистосәйкестігі бір-біріне дәл келмегенде, трансплантанттың анти-гендерінің индукциясымен трансплантатты бөліп, некрозға ұшырататын иммунитет. Клеткалық иммунитеттің бір түрі, элиминация қызметін атқаратын Т-лимфоцит-киллерлердің пайда болуымен жүреді. Цитотоксика-лық және гиперсезімталдықпен жедел жүретін иммундық комплексттер варианттары дамуының маңызы зор. Трансплантациялық иммунитет көбінесе трансплантатқа қарсы немесе кейде трансплантат реципиентке қарсы (трансплантат сүйек миы болғанда) дамиды.

Жүре пайда болатын арнайы иммунитет Т- және В- лимфоциттерімен жүреді. Антигендердің түріне байланысты иммундық жауап клеткалық және «гуморалдық» иммунитет болып бөлінеді. Клеткалық иммунитеттің дамуы Т-лимфоциттер мен оларды жетілдіретін айырша безге қатысты. Клеткалық иммунитеттің эффекторлары: сенсибилизацияланған Т-лимфоциттер және олар өндіретін лимфокиндер. Клеткалық иммунитетті бағалау үшін алдымен Т-лимфоциттерді және олардың субпопуляцияларын (Т-хелперлер-1, Т-киллерлер, Т-эффекторлар, Т-супрессорлар) анықтау қажет.

Антивирустық иммунитет клетка ішінде орналасқан вирустарды жоюға бағытталған клеткалық иммунитеттің цитотоксикалық вариантын шақырады.

Клетка сыртындағы микробтар гуморалдық иммунитет жауабының индукциясын береді.

Гуморалды иммунитеттің эффекторлары – иммунды глобулиндер. Гуморалды иммунитеттің дамуы В-лимфоциттерге байланысты. Олардың бақылауын құстарда Фабрициус қалтасы, сүтқоректілерде сүйек миы, басқадай лимфа жүйесі жүргізеді. Иммунитет деңгейін антиденелердің авидтілігімен, В-лимфоциттердің және иммунды глобулиндердің (А,G,M, E) жалпы санымен анықтайды.

2. ИММУНДЫҚ ЖҮЙЕ

Иммундық жүйе - организмнің генетикалық дамуында қалыптасқан клеткалық және гуморалдық иммунитет құрамының тұрақтылығын сапалы қадағалайтын жүйе.

Иммундық жүйесі мына компоненттерден тұрады (Е.П. Шувалова, басқалар, 2001):

1. Биологиялық белсенді макромолекулалар:

а) иммунды реакциялардың медиаторлары:

- интерлейкиндер

б) өсу факторлары:

- интерферондар;

- ісік некроз факторы;

- лимфотоксин;

- эктодермальдық өсу факторы;

- фибробластардың өсу факторы;

- гранулоцитарлық өсу факторы;

- макрофагальдық өсу факторы;

г) гормондар:

- тимопептидтер;

- миелопептидтер.

2. Иммунды қабілетті клеткалар (иммнокомпетентті):

а) Т- және В- лимфоциттері;

б) цитотоксикалық клеткалар;

в) иммунды қабілетті клеткалар шығаратын цитокиндер.

III. Иммундық жүйенің мүшелері:

а) орталық:

- айырша без (Т-жүйесі)

- сүйек миы (В-жүйесі)

б) шеткілік:

- көк бауыр;

- лимфа түйіндері;

- асқазан-ішек жолындағы лимфоидты жиынтықтар.

Иммундық жүйе мақсаты:

- бөгде клеткалардың организмге кіруінен және генетикалық өзгерген клеткалардың пайда болуынан қорғайды;

- ескірген (кәрі) ақаулы өз клеткаларын және дәл сол сәттегі организмнің ерекшелігіне сай келмейтін бұзылған клеткаларды жойып отырады;

- генотипі бөтен жоғары молекулалы биологиялық заттарды бейтараптайды.

Иммундық жүйе - көпкомпоненті, бірақ барлығы тұтас жұмыс істейтін кешен. Иммундық жүйеге эволюциялық дамуында ерте қалыптасқан бейспецификалық қорғаныс компоненттері және кейін пайда болған спецификалық қасиеті өте жоғары иммундық реакциялар қатысады.

Иммундық жүйенің негізгі клеткасы - лейкоцит, оның әр түрлі популяциясы және субпопуляциясы бар.

Иммундық жүйенің спецификалық қасиеті лимфоциттермен және олар бөлетін лимфокиндер және антиденелермен сипатталады.

Иммунды жүйенің бейспецификалық қызметі (бөгде клеткаларды жою) моноциттер, гранулоциттер, бейспецификалық лимфоциттер атқарады. Бейспецификалық қорғаныс элементтерінің саны спецификалық мүшелерге қарағанда әлдеқайда көп. Сондықтан бейспецификалық элементтер бөгде антигендік заттарды жоюға бағытталған, ал спецификалық жүйе оларға хабар беру, оларды белсендіру және антигендердің жоюын бақылайтын жұмыстарды жүргізеді.

Қан, лимфа, тінаралық сұйықтық иммунитет жүйесінің клеткалық және гуморалдық факторларын қамтамасыз етеді.

Клеткалық факторларға жататындар - қандағы барлық лейкоциттер.

Бұл клеткалардың бәрінің өзіне тән морфологиялық және цитохимиялық ерекшеліктері бар.

Гуморалдық факторға жататындар:

- Гамма - глобулиндер антиденелердің (Jg A, М, G, E, D) қызметін атқарады

Комплемент - термолабильді белоктар, 25 сарысу белоктары, оның ішінде тоғызы комплементтердің маңызды компоненттері. Комплементтерді макрофагтар түзеді.

- Лизоцим – сілекейде, көз жасында, сарысуда кездесетін термолабильді фермент, макрофагтар мен эпителий клеткалары бөледі.

- Цитокиндерді - полипептид молекулаларын, иммунды компотенетті клеткалар бөледі. Олар иммунды клеткалардың жетілуіне қатысады. Оған интерлейкиндер, интерферондар, колония белсендірушілер, т.б. факторлары жатады (2-сурет).

- С-реактивті белок пен жедел кезеңнің белоктары жедел қабыну процестерінде пайда болады. С-реактивті белок лейкоциттердің қозғалуын жылдамдатады,Т-лимфоциттерімен қосылып, оның белсенділігін күшейтеді.

Иммундық жүйенің мүшелеріне айырша без, фабрициус қалтасы (құстарда), сүйек миы, пейер табақшалары (ішектегі лимфатикалық клеткалардың жиынтығы), көкбауыр, лимфа бездері, бадамша бездері, лимфатикалық клеткалар популяциясы мен лимфа, құрт тәрізді өсінді, жеке орналасқан лимфоидтық фолликулалар жатады (3-сурет).

Иммундық жүйе мүшелері орталық және шеткі болып екіге бөлінеді. Орталық иммунитет жүйесіне айырша без, фабрициус қалтасы (құстарда), сүйек миы кіреді.

Шеткі иммунды жүйе мүшелеріне көкбауыр, лимфа бездері, басқадай лимфалық құрылыстар жатады.

Орталық мүшелерде лимфалық клеткалар пайда болады, жетіліп, макрофагтарға, лимфоциттерге, нейтрофилдерге айналады, организмді иммунды клеткалармен қамтамасыз етеді, гуморалды факторлардың әсерімен дін жасушалары Т-В- лимфоциттерді, нейтрофилді, эозинофил, базофил, макрофаг, эритроциттерді шығарып тұрады. Дін клеткаларынан түзілген Т-клеткалар әлі жетілмеген. Олар айырша безде (айыршық безі) одан әрі дамиды, гистосәйкестігін айыратын иммунды қабілетті Т-лимфоциттер клеткаларына (хелперлер - СД4, супрессорлар - СД8, киллерлер) айналады. Бұл клеткалардың барлығы антиген айыра білетін рецепторлар алады (спецификалық рецептор). Айырша безде барлық лимфоциттердің 70% ғана дамудан өтеді, ал антигенді айыра білетін клеткалар - 5-7%. Айырша безден шыққан клеткалар лимфа бездерінің милы аймағында орналасады.

Айырша бездің қыртысты қабатында лимфоциттер тез өседі, көбейіп отырады, соның салдарынан кортикалдық Т-лимфоциттердің көлемі әр түрлі болады (үлкен-d-13 мкм, орташа-d-9 мкм, кіші d-6 мкм). Бұл клеткалар рентген сәулесіне және кортизон әсеріне сезімтал. Кіші лимфоциттердің 20%-ы ұзақ уақыт өмір сүреді, олар лимфа бездеріне, көкбауырға орналасады айырша безге бағынышты аймақтар құрайды.

Сүйек миы - қан элементтерін шығаратын иммунды жүйенің орталық мүшесі болып есептеледі. Сүйек миы қызыл, сары болып бөлінеді, өйткені эриттроциттер мен лимфоциттерден тұрады. Лимфоидтық клеткалар саны 0-20%, плазмациттер - 0,4%.

Сүйек миындағы дін клеткаларынан қанның клеткалары - эритроциттер, лимфоциттер, тромбоциттер, Т-В-лимфоциттері түзіледі. В-лимфоциттердің беткейінде иммунды глобулин (антигенді айыратын) рецепторлары бар, олар генетикалық код арқылы әсерленеді (гистосәйкестігін білетін) және иммундық жауап беруге, иммундық жүйе жұмысына қатысатындай қасиет береді.

Көкбауырды кейінгі кезде иммунды жүйенің орталық мүшесіне жатқызып жүр (Кетлинский, 1998). Көкбауырда эритроциттерден басқа Т-, В-лимфоциттер, плазмалық клеткалар және ретикулярлы фагоциттер бар. Лимфоидты клеткалар жетілетін өзгерістерге түсіп, кіші, орта және үлкен лимфоциттер, лимфобласттар, плазмобласттар пайда болады.

Көкбауырдың лимфоциттерінің 20-40%-ы Т-лимфоциттер, 40-60%-ы В-лимфоциттер.

Лимфа бездері - лимфа тамырларының бойында орналасады, қыртысты және милы қабаттары бар, лимфоидты жасушалар, макрофагтар негізінде қыртысты қабатта орналасқан. Осы қабатта лимфоидтық жасушалардың көбейетін жері - фолликулалар бар. Фолликулалар біріншілік және екіншілік болып бөлінеді: Біріншілік фолликулалар эмбрионды дамудың аяғында пайда болады.

Екіншілік фолликулалар нәресте туғаннан кейін 1-2 ай өткенде пайда болады. Милы қабат пен қыртысты қабаттың арасында айырша безден келген кіші лимфоциттер орналасқан.

Лимфа бездерінде де Т-В- лимфоциттерінің қарым-қатынасымен жасушалық -гуморалдық иммунды реакциялар жүреді.

Пейер табақшалары ащы ішектің шырышты қабатында орналасқан лимфа бездері: үстіңгі қабатында В-лимфоциттері, Т-хелперлері, макрофагтар, ал - эпителий жасушаларының астында Т - лимфоциттері орналасқан. Орта және үлкен лимфа бездерінде лимфоциттер көбейеді, ортасында ретикулярлық, жасушалар, макрофагтар, плазмалық жасушалар бар. Лимфа бездерінде -плазмалық жасушалар 30%, кіші лимфоциттер 40%, орташа көлемді лимфоциттер 20%, макрофагтар 10%.

Таңдай лимфа бездері (бадамша бездер) жұтқыншақта орналасып, микробтардың тыныс алу жолдарына өтуін бөгейді. Бездерде біріншілік және екіншілік фолликулалар бар. Біріншілік фолекуллалар кіші, орта, үлкен лимфоциттерден, ретикулярлі жасушалардан тұрады. Екіншілік фолликулалар көп ядролы жасушалардың жиынтығы.

Аппендикс қабырғасында лимфоидтық жасушалар (лимфобласттар, пролимфоциттер), лимфоциттер бар. Т-мен В-лимфоциттердің қатысы 14:1 ден 20:1 дейін. Т-лимфоциттері кіші және орта лимфоциттерден тұрады. Қарт адамдарда тимус сияқты аппендикс те атрофияға ұшырайды.

Қан иммунитет жасушалары үшін тасымалдаушы болғандықтан иммунды жүйе жұмысына тығыз қатысы бар.

2.1. Жасушалық иммунитет жүйесі

Сүт қоректілердің иммунитет жүйесі екі арнайы әдіспен қорғанады:

1) арнайы антиденелердің құрылуы;

2) жасушалық факторлардың құрылуы.

Жасушалық иммунитеттің функциялары: иммундық жауапты реттеуге, әсерленгіш әрекет жүргізуге, гуморальдық иммунитетке қатысуға, иммунологиялық толеранттылықтың пайда болуына, оның сақталуына әсер етеді, антигенді тануға және иммундық жауапқа көмек береді. Сонша көп функцияларды Т-лимфоциттер, табиғи киллерлер, К-жасушалары, макрофагтар атқарады. Т-лимфоциттердің ішінде арнайы функцияларды атқаратын субпопуляциялары бар. Осы арнайы функцияларды игеру айырша безде жүреді.

Айырша без және оның гормондары. Айырша бездің милы қабатындағы Гассаль денешіктері, милы және қыртысты заттарындағы жұлдызды жасушалары гормондар шығарады. Қыртысты қабаттағы үлкен жасушаларда («нянка» - «тәрбиеші») тимоциттер жетіледі.

Айырша без нәресте салмағының 1/300 бөлігіндей, 3 жаста үлкейіп, 3-тен 20 жас арасында бір қалыпта сақталады да, біртіндеп кішірейе береді. Айырша безде лимфоциттер де азаяды. Әуелі қыртысты қатар кішірейіп, қарттарда айырша без атрофияға шалдығады. Айырша без–маңызды эндокриндік орган. Айырша бездің гормондары кальций мен фосфордың метаболизміне, глюкозаның денеге сіңуіне, бұлшық еттің тонусына, жыныстық жетілуге әсер етеді. Айырша бездің негізгі эндокриндік функциясы – иммуногенезге келтіретін әсері. Айырша безге келген тимоциттер жетіледі, ал оның гормондары сүйек миындағы және айналымда жүрген лимфоциттерді белсендіреді.

Айырша без гормондары. Тимозин лимфопоэзды белсендіреді, иммунитеттің шеткі мүшелеріндегі тимустәуелді зоналарына орналасқан лимфоциттердің көбеюін күшейтеді, киллерлердің генерациясын көтереді. Дені сау тышқандарға тимозин еккенде лимфоциттердің Т-митогенде көбеюі мен жасушалық иммунитеті күшейеді. Айырша без алынып тасталған тышқандарға тимозин бергенде, сүйек миынан шыққан жасушалар Т-лимфоциттерге айналады және трансплантациялық иммунитетте қалпына келеді. Тимозин пре-тимоциттерді Т-лимфоциттеріне жетілдіреді.

Тимустың гуморальдық факторы сүйек миындағы, көкбауырдағы лимфоциттерді көбейтіп, Т-лимфоциттердің бласттрансформацияға бейімділігін жоғарланады. Айырша бездің гуморальдық факторлары Т-жасушалардың өзгеруін, оның ішінде ең аяғында хелперлердің пайда болуына әсер етеді.

Тимопоэтин (тимин) – Т-лимфоциттерінің дифференциясын олардың үстінде рецепторлардың пайда болуын және пре-Т-лимфоциттердің қыртыстық Т-лимфоциттеріне айналуына әсер етеді. Тимопоэтин екі фракциядан тұрады, оның біріншісі бұлшықеттің қозуын басады.

Сарысулық тимикалық фактор – тимус шығаратын полипентидтердің өнімін, пре-тимоциттерді жетілдіріп, Т-супрессорларға айналдырады.

Тимикалық гуморальдық фактор – Т-лимфоциттердің көкбауырдан шығып, лимфа түйіндеріне орналасуын Т- және В-жасушаларындағы хелперлердің пайда болуын жүзеге асырады. Гуморальдық фактор қыртыстық лимфоциттерді медулярлыққа ауыстырады. Соған байланысты тимэктомиялы тышқандардағы Т-жасушалардың иммундық қасиетін қалпына келтіреді.

Тимустың гомеостаздық гормоны – адренокортикотропты, тиреотропты, гонадотропты гормондардың антагонисын, ал соматотропты гормонның синергиясы лимфоцитозды көбейтеді. Бұл гормон тимэктомиялы жануарларда иммунитетке қатысты жасушаларды қалпына келтіріп, антиденелердің синтезін көбейтеді.

Айырша бездің милы заттарында орналасқан лимфоциттер гормональдық әсерді көп алады. Секреторлы гранулалар орталық зонаның эпителиальдық торшаларында бар.

Т- және В-лимфоциттерінің жетілуі екі этаппен жүреді: бірінші – антигентәуелсіз жетілу, екінші – антигентәуелді.

Шеткі қандағы барлық жасушалар сүйек миындағы дін жасушасынан шығады. Дін жасушаларынан эритроциттер, гранулоциттер, Т- және В-лимфоциттері, макрофагтар шығады. Сүйек миынан шыққан кездегі Т- және В-лимфоциттердің маркерлері бірдей. Одан кейінгі Т- және В-лимфоциттерінің жетілуі әртүрлі. Пре-Т-лимфоциттер басқа жасушалармен салыстырғанда өте жоғары радиорезистентті. Пре-тимоциттер екі бағытта жетіледі. Бірінші түрі айырша бездің гормондарына сезімтал, екінші түрі сезімтал емес. Гормондарға сезімтал пре-тимоциттер айырша безге кіріп қапшық асты қабатына орналасады. Сезімталдығы жоқ пре-тимоциттер медулярлық қабатқа өтіп, жетіліп, маркерлер мен функцияларға ие болады (4-сурет)

Сонымен пре-тимоциттердің бір түрі айырша бездің ішінде, ал екінші түрі (медулярлық тимоциттер) айырша без ішінде және одан тысқары жетіледі.

Қыртыстық лимфоциттер айырша без гормондарының және айналасындағы ұлпалардың (эпителий жасушалары және айырша бездің негізі) әсерімен жетіледі. Қыртыстық жасушалар бөлінумен көбейеді, көбі өледі. Егерде ол жасушаларда негізі гормондары (дезоксицитин және пуриннуклеозидфосфорилаза) болса, пуриндезоксинуклетидтердің токсикалық әсерін басып, жасушалардың өлімін тоқтатады. Қапшық пен қыртысты қабаттың астындағы үлкен эпителиальдық жасушалардың цитоплазмасында тимоциттер көбейеді. Бұл жасушаларды «тәрбиеші» жасушалар дейді. Осы жасушалардан шыққан тимоциттер антигендердің гистосәйкестігін таныйтын, интерлейкин – 2 және В-лимфоциттерін көбейтетін факторларын шығаратын қасиетке ие болады. Тәрбиеші-жасушалардан шыққан тимоциттер цитотоксикалық болады.

Қыртыстық тимоциттердің 95 пайызы ыдырап, қалғандары ғана медулярлық қабатқа өтіп, айырша без ішінде екінші этапты жетілуден өтеді. Медулярлық қабатта тимоциттер хелпер-индукторлық немесе киллер-супрессорлық маркерлері бар лимфоциттерге бөлініп, Т-лимфоциттердің субпопуляциялары (СД4 және СД8) пайда болады. Медулярлық қабатта тимоциттердің жетілуіне тимустың макрофагтары мен дендритті жасушалары әсер етеді. Макрофагтар мен дендриттік жасушалардың үстіндегі гистосәйкестіктің ІІ-класстық антигендері, (HLA-DR) осы этаптағы лимфоциттердің дамуында аса маңызды рөл атқарады. Медулярлық лимфоциттер организмге кірген аутологиялық HLA-DR қосылған антигендерді таныйтын қабілетке ие болады.

Медулярлық тимоциттер иммунитеттің шеткі мүшелеріне барып тимустәуелді зоналарға орналасады. Бұл жерде айырша бездің алыстан әсер ететін гормондарымен одан әрі жетіледі.

Тимопоэтинге сезімталдығы жоқ пре-тимоциттер айырша безге кірмей-ақ цитотоксикалық Т-лимфоциттерге (Т-киллерге) айналады. Бұл Т-жасушалары шеткі мүшелердің тимустәуелді зоналарына орналасып тимикалық гормондардың әсерімен жетіліп HLA І-класымен қосылған антигендерді танып, цитотоксикалық әсер жүргізеді.

Айырша безден тәулігіне 2х10⁶ жасушалар шығады, олардың 70 пайызы жетілген Т-лимфоциттер. Жетілмегендері шеткі лимфа түйіндерінде жетіледі. Адамның шеткі қанында айырша безде жетілмеген (айырша безден шыққан) 5-9 пайыз лимфоциттер болады. Посттимикалық (жетілмеген) лимфоциттер Т- және В-лимфоциттердің көбеюін басады. Бұлар табиғи толеранттылықта маңызды рөл атқаруы мүмкін. Оған дәлел, аутоиммундық ауруларда посттимикалық жетілмеген лимфоциттердің саны азаяды. Тимустың инволюциясы мен алыс дистанциялық сарысу факторларының секрециясының төмендеуінен посттимикалық жетілмеген Т-лимфоциттердің Т-супрессорларына айналуы азаяды да, иммунорегуляция бұзылып, аутоиммунды процестер пайда болады.

Т-лимфоциттердің антигентәуелді жіктелуі,Т-В-лимфоциттердің әрбір субпопуляциясы клонирленген. Антигентәуелдік жетілуі антиген танудан басталып, антигенге және антигенмен жанасуға түскен, иммунитетке қатысатын жасушаға арнайы әсер ететін лимфоциттердің пайда болуымен тоқталады. Хелперлер, супрессорлар және цитотоксикалық лимфоциттер антигенді әртүрлі таныйды. Хелперлер антиген тасушыны HLA ІІ-класы қосылған комплекспен таниды. Киллерлер, супрессорлар мен В-лимфоциттердің детерминанттары бірдей, олар антиген тасушыны HLA 1-антиген комплексімен таниды.

Антигендерді демеуші (көмекші) клеткаларда (Т-хелпер-индукторлар, Т-супрессор-индукторлар) танып, антиген спецификалық хелперлердің және супрессорлардың жетілуін белсендіреді. Демеуші жасушалардың медиаторларымен, интерлейкиндердің әсерімен антигенге әсер ететін Т-лимфоциттер көбейеді, эффекторлық жасушаларға және естелік жасушаларға айналады.

Т-хелперлер антигентәуелді жетілуімен медиаторлар шығарып Т-киллерлерді, Т-супрессорларды, В-лимфоциттерді көбеюге белсендіреді. Бұл жағдайда клондар одан әрі селекцияға ұшырайды, өйткені антигенге арнайылығы жоғары клондар ғана көбейеді. Т-киллерлер көбейіп жетілгеннен кейін антигенге кездескенде, цитотоксикалық әсер береді. Т-хелпелер өздерінің медиаторларын, Т-супрессорлар – иммундық жауапты басатын медиаторларды шығарады.

Т-хелперлер. Антигенді тануы. Табиғи антигендерге иммундық жауап көбінесе лимфоциттердің қатысуымен жүреді. Ол үшін әуелі антигенді танудың маңызы зор және жасуша аралық бірлесуі керек. Т- мен В-лимфоциттері макрофагта әртүрлі өңделген антиген компоненттерін таныйды. Т-лимфоциттер гистосәйкестіктің негізгі молекуласымен қосылған антиген комплексін таниды. Иммундық жауап генетикалық бақылаумен жүреді. Т-лимфоциттердің әр субпопуляциясының әртүрлі антиген танитын рецепторлары бар.

Т-хелпердің антигенді тануы гуморальдық иммун жауапта және клеткалық иммун жауаптың күшеюінде маңызды процесс болып саналады.

Т-көмекшілері (демеушілері) -хелперлер мен супрессорлардың антигентәуелсіз жетілуінде маңызды рөл атқаратын жасушалар тобы. Олардың В-лимфоциттеріне әсері жоқ. Ол Т-хелперлер көмекшілері (иТх) және Т-супрессорлар көмекшілері болып бөлінеді. Бұлар өздерінің функцияларын арнайы медиаторлар арқылы антигендермен қатынасқа түсетін хелперлер мен супрессорлардың жетілуін қамтамасыз етеді. Көмекшілердің белсену деңгейі төмен, ол антигеннің аз дозасында және ешнәрсемен қосылмаған антигеннің әсерімен де пайда болады. Антигендерді тануы HLA жүйесінің өнімдерінің қатынасуынсыз–ақ жүреді.Т-көмекшілері басқа клеткаларда өңделмеген антигендермен байланыса алады.

К-киллерлер. Иммунитет жүйесінің негізгі функциясы – соматикалық жасушалардың генетикалық гомеостазын немесе организмнің жекеленген құрылысын сақтау болып табылады. Т - киллерлердің функциясы – мутанттарды, ісік жасушаларын немесе вирусы бар жасушаларды тауып, жойып отыру.

Т-киллерлер трансплантатты ажыратады, әрі аутоиммунды процесте маңызды рөл атқарады. Т-киллерлер организмнің өзгерген жасушаларын немесе трансплантатты тауып, антигентәуелді ажыратпадан өтіп нағыз киллерге айналады да, арнайы цитотоксикалық әсер етеді. Әртүрлі жасушаларға цитотоксикалық әсері бірдей емес. Табиғи киллерлер өзіне тән механизммен бірінші байланысқа түскенде–ақ антигенді зақымдайды. Т-киллерлер антигентәуелдік ажыратпадан кейін өзгерген арнайы механизммен нысана-жасушаларды бұзады. К-жасушаларының үсті антиденелерімен жабылған нысана-жасушаларды ғана жояды. Бұл жасушалардың бәрінің жұмысы сатылы жүреді. Бірінші кезең – жанасу болуы, екіншісі антигенді - өлтіретін соққы, үшіншісі – нысана-жасушаның өлуі және киллерлердің басқа нысана жасушамен кездесуге дайындығы.

Бірінші кезеңде Т-киллер өзінің антиген таныйтын рецепторымен нысана-жасушаның гистосәйкестігінің І-класы антигені қосылған мембрана комплексімен байланысады. Лимфоциттерде кальций иондары көбейіп, энергетикалық метаболизм күшейеді. Т-киллердің Гольджи аппараты нысана-жасушаға бұрылып арнайы емес белок-перфорин (тесетін) шығарып, соққы береді. Жасуша-мишень зақымданады. Жасуша-мишеннің ішіне кірген су және иондар оны жарып жібереді. Ядро мен ДНК басқа пептидтің әсерімен ыдырайды.

Табиғи киллерлер – антигенмен бірінші кездескеннен-ақ цитотоксикалық әсер жүргізеді. Табиғи киллерлер неопластикалық өзгерген нысана-жасушаларына цитотоксикалық белсенділік көрсетеді. Табиғи киллерлер интерлейкин-1-2, интерферон, В-жасушаларын өсіру факторларын шығарады және антиген-ұсынатын да қабілеті бар.

Табиғи киллерлердің жетілуі сүйек миында өтеді.

К-клеткалары – Т-В-лимфоциттеріне арнайы маркерлері жоқ, иммуноглобулин G-дің Fc-фрагментіне көп рецепторлы және цитотоксикалық әсері бар лимфоциттер. К-жасушалар Fc-фрагментімен байланысып антиденелермен жабылған антигенге цитотоксикалық әсер етеді. К-клеткалардың цитотоксикалық әсері табиғи киллерлердің және Т-киллерлердің цитотоксикалық механизміне ұқсас. К-жасушалардың цитотоксикалық әсері IgG-мен жабылған неопластикалық жасушаларға жүреді.

Т-супрессорлары – иммундық жауаптың жүруін, табиғи және антигеннің әсерінен пайда болатын толеранттылықты реттейді. Ол табиғи толеранттылықты реттейтін Т-табиғи супрессорлар және организмге кірген антигенмен байланысты пайда болатын арнайы «Т-супрессорлар» болып бөлінеді.

Табиғи Т-супрессорлар цитотоксикалық лимфоциттер мен хелперлердің организмнің аутоантигендеріне қарсы функциясын басады. Табиғи супрессорлар IgЕ-нің синтезін басады. Айырша бездің инволюциясымен табиғи Т-супрессорлар азаяды және арнайы Т-супрессорлардың белсенуі күшейеді. Бұл жағдайда интерлейкин – 2 секрециясы азайып, Т-киллерлердің антигентәуелдік жетілуі де басылады. Бұл ісіктің даму қаупін көбейтіп, вирусқа қарсы иммуниетті әлсіретеді. Супрессорлардың белсенділігінің төмендеуі табиғи толеранттылықты бұзып, лимфоциттер клондарын қоздырып аутоиммундық процестің дамуына әкеледі.

Т-супрессорлардың басқа Т-лимфоциттерден ерекшелігі-гистосәйкестіктің антигенімен рестрикциясы жоқ. Антигенді В-лимфоциттер сияқты таныйды. Т-супрессорлар макрофагта өңделмеген антигеннің молекуласында таниды.

Антигенарнайы Т-супрессорларға – үстіңгі маркерлері, антиген тану механизмдері, супрессорлық факторлардың синтездері және иммундық жауаптары әртүрлі жасушалар жатады. Хелперлерге супрессорлық эффект көпсатылы-антигенспецификалық Т-супрессорлардың супрессорлық факторларының секрециясы мен антиидиотиптер деңгейіндегі байланыс хелперлерді тежейді.

Т-супрессорлар белсенгенде супрессорлық полипептидтер шығарады. Осы белоктың аз мөлшері басталған арнайы иммундық жауапты басады. Т-супрессивтік белок антигенмен қарым-қатынасқа түседі. Осы белоктың молекулярлық салмағы 70кД, оны протеиназамен өңдегенде екі полипептидке бөлінеді. Біреуінің молекула салмағы 45 кД, антигенмен байланысады, супрессорлық қасиеті жоқ. Екіншісінің молекула салмағы 45 кД, антигенмен байланыспайды, супрессорлық

Предыдущая12 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Следующая