Критерии оценки определения скорости воздушной струи в воздуховоде. 17 страница Есеп №4 85% шаңдық белгілерді құрайтын жауапты шаңдық белгілер құрамы бұрғылау жұмыстарының соңғы үлгідегі шахталарда анықталады. Таразылау әдісі бойынша анықталған шаңдық белгілер ауасы тазартылмаған орындарда медико-сульфидтің әсеріне қарастырылады. Төмендегілер анықталынды: Фильтерден анықтауға дейінгі алғашқы салмағы – 0,3504 грамм мөлшерінде; Фильтер салмағы анықтаудан соң – 0,61504грамм; Анықтау (прба) уақыты-20минут; Ауа әсерінің жылдамдығы – 15л-мин; Еркін екі бағытты кремний шаңының мазмұны – 40%. Жұмыс барысындағы шаң мазмұнын есептеңіз және КДШ-мен салыстырыңыз. Керекті заттардың (құрал-жабдықтардың) шаңдық анықтауын атаңыз. Есеп №5 Дисперсиялық шаңның анықталуы бойынша жұмыс рынында анықталған шахтерлік жұмыс барысы келесі қорытынданы көрсетті: Көрсетуші | Шаңның мкм көрсеткіші | 2мкм-ге дейін | 2-5 мкм-ге дейін | 5-10 мкм | 10мкм-ден жоғары | Шаңның саны | | | | | | Дисперсиялық шаңды анықтаңыз; Дисперсиялық шаңның қандай белгілері анықталғандығын көрсетіңіз; Есеп №6 Типографияның әріп теруші йехында тарзылау әдісі бойынша ауадағы шаң мазмұны анықталды. Фильтр салмағы алғашқы анықтауға дейін – 0,3009 грамм, анықтаудан кейін салмағы – 0,4123 грамм болды. Анықтау уақыты -20минут. Ауа жылдамдығы -15л/мин. Химиялық құрамы бойынша келесілер анықталады: 2мкм-ге дейін – 40 шаңдық; 2,5 мкм-ге дейін-36 шаңдық; 5-10мкм-де-57 шаңдық және 10 мкм-нен жоғары-10 шаңдық. Шаңдық факторға гигиеналық мінездеме беріңіз. Дисперсиялық шаңның әдістік анықтамасын жазыңыз. Тестік бақылаудың сұрақтары. 1.Туыстық қатынас бойынша шаң қалай классификацияланады? д) Металдық, металоидтық е) Аэрозольдің конденсациясы, дезинтеграция ж) Органикалық емес з) Өсу және жануарлық туыстық 2.Қай әдіс анықтау қорытындысында шаңдық мг/м2 көрсетеді: е) Ультрамикроскопиялықта ж) Кониометрикалық з) Седиментациялық и) Таразылауда к) Гравитациялықта 3.Фиброгенді қоспалы шаңның принципі белгісіне не жатады: е) Радиоактивті заттар ж) Биоорта қопасы з) Шаң бөлігі формасы и) Екі оксидті кремнийдің пайыздық мазмұны к) Дисперсиялық шаңның дәрежесі; 4.Жоғарғы жекеконцентрация шаңы (ЖЖШ) деген не: а) Ауаның жеке бір бөлігін құраушы шаңның масса бөлігі б) Белгілі бір уақытта тыныс алу органын құрайтын шаңның масса бөлігі в) Белгілі бір уақыт аралығында анықталған, 75% кем емес жұмыс уақыты г) Белгілі бір уақытта анықталған 30 минуттық жоғарғы тұлғалы шаң бөлігі д) Барлық уақыттардағы өлшенген концентрациялық шаң 5.Орта бөліктегі концентрациялық (ОБК) шаң деген не: а) Ауаның белгілі бір бөлігінің әсер етуші массасы б) Жұмыс уақытының 75%-нен кем емес белгілі уақыт аралығындағы анықталған шаң массасы в) Жұмысшының дем алу зонасында үзіліссіз анықталған қорытындысы г) Ауаның жеке бөлігін құрайтын шаңдық масса 6.Шаң салмағы деген не? а) Өндіріс процесінде тұлғалық және пайдалануда анықталған факторлар б) Ауаның жеке бөлініңәсер етуші массасы в) 75%-тен кем емес жұмыс уақытында белгілі уақыт аралығында анықталған шаң массасы г) Белгілі бір уақытта толық 30 минутты жоғары тұлғалы шаң д) Жұмыс істеу барысында тыныс алу жолына әсер ететін шаңның массалық бөлігі 7.Жұмыс істеу зонасында қандай заңдық (нормативтік) құжат аэрозоль мазмұны болып аталады: а) Жұмыс істеу зонасында қауіпті заттардың ауадағы керекті концентрациясы б) «Еңбекті қорғау» заңы в) «Ұрпақ денсаулығы» Заңы г) СН-1.01.001-94 «Өндіріс орындарындағы» (обьектілеріндегі) тазалық нормасы құрыслысы 8. Аэрозоль бағыты жылдамдығы мынаған байланысты: а) Дисперсиялыққа б) Консистенцияларға в) Туралыққа г) Таразы өлшеміне д) Химиялық құрамға 9.ҚДШ шаңын еркін кремнийді 70%-тен астам құраушылар: а) 1мг/м2 б) 2мг/м2 в) 3мг/м2 г) 4мг/м2 д) 10мг/м2 10.ҚДШ шаңын еркін екі окисті кремнийді 10%-тен 70%-ке дейін құраушылар: а) 1мг/м2 б) 2мг/м2 в) 3мг/м2 г) 4мг/м2 д) 10мг/м2 11.ҚДШ шаңын еркін екі оксиді кремнийді 2%-тен 10%-ке дейін құраушылар: а) 1мг/м2 б) 2мг/м2 в) 3мг/м2 г) 4мг/м2 д) 10мг/м2 12.Пневмокониоздың қай бөлігі агрессивті: е) Сидерозды ж) Амиолозды з) Силикозды и) Асбестозды к) Алюминозды 13.Шаңдық құрылымдарда қандай шаралар эффективті болып табылады: е) Ұйымдастырушылық ж) Техникалық з) Тазалық*техникалық и) Медико-сауықтандыру к) Керекті қорғаныс құралдары бөлімі 14. Шахтада қандай щаңдық құрыламмен күрес жүргізу эффективті болып табылады: а) Респираторда б) Аэрацияда в) Көбеюде г) Аспирацияда д) Жоғалуда 15.Дисперсиялық шаң деп не аталады: а) Әртүрлі мөлшердегі шаңның пайыздық мазмұны б) Әртүрлі мөлшердегі шаңның пайыздық массасы в) 10 мкм-нен жоғары шаңның пайыздық мөлшері г) Әр түрлі мөлшердегі шаңдық бөлім жылдамдығы д) Шаңның химиялық құрамы 16.Сидероз қандай шаңды келтіреді: е) Екі тотықты кремний ж) Тотықты темір з) Бұрыштық шаң и) Өсімдіктік шаң к) Талькомдық 16.Биссиноз қандай шаңды келтіреді: е) Екі тотықты кремний ж) Тотықты темір з) Бұрыштық шаң и) Өсімдіктік шаң к) Талькомдық 17.Силикоздың клиникалық варианты, кремний диоксидін кездестіретін шаңның әсері: е) Өкпенің бір жақты бөлігі ж) Өкпелік тіннің интерстициальді фиброзы з) Өкпенің бір жақты жекеленген бөлігі и) Фиброзды альвеолит к) өкпе тінінің жүгеншелік фиброзы 18.Шаңдық фактордың жұмыс уақытында белгілі бір уақытта мінездемелік әсер ету: 30 30% астам кезеңінде 31 Барлық кезең бойынша 32 10%кезең бойынша 33 Тәулік бойынша 34 75% кезең бойынша 19.Дәнекерлік аэрозольдің құрамына қандай заттар кіреді, организмге зиянды әсер ететіні қайсысы: 1.Темір оксиді 2.Марганец оксиді 3.Фторлық байланыс 4.Азот оксиді 5.Бензипрен 20.Шахтадағы шахтерлердің профессионалды аурулары мынаған байланысты: а) Жоғары тыныс алу жолдарырының таралуы б) Пневмония в) Антракоз г) Катаракта д) Барлық жауабы дұрыс 21.Қандай әсер организмге шаңды келтіреді а) Фиброгенді б) Токсикалық в) Қан түйіршігінің еруі г) Сезімталдық (аллергиялық) д) Барлық жауабы дұрыс 22.Жұмыс орнында ауадағы шаңның анықталуы қалай жасалады: а) Шаңның массасын мг/м2 түрінде қоланылады б) Шаңның дисперсиялық құрамына мінездеме береді в) Тыныс алу жолында органға әсерін тигізеді г) Газдық дәрежемін анықтайды д) Дымқыл ауауны реттейді 23.Тыныс алу жоында шаңдық салмақпен жұмыс істеушілерге келесі бақылау түрлері пайдаланылады: а) Барлық жұмыс істеу кезінде дем алу әсері шаң массасымен реттелуі тиіс б) Дисперсиялық шаң реттелуі тиіс в) Өкпе дем алу жүйесін тез арада реттеу керек г) Жұмысшыларға шаңның әсер етуін тезірек субьективті түрде анықтау кере д) Тыныс алатын ауадан газ құрамын тезірек анықтау керек 24.Су, шаңдық қысымға арналған ішетін судың мазмұнында не жатады: а) Өлшеулік заттар б) Ластанған бактериялардың көрсеткіші в) Йодтың мазмұны г) Медтің мазмұны д) Фторды мазмұны 25.Ішетін судың сапалылығының жетіспеушілігінен, шаңмен күрес жүргізу жөніндегі суды пайдалануға арналған нәтижесі мынадай болады: а) Зиянды және қиын еритін қосылыстарды пайдаланбау б) Алдын-ала тазаланған, жұқпалық емес, қауіпті емес в) Кислородқа толы г) Пайдаланған 26.Шаңдық қысымның ауыз суда пайдалануды қай жерден рұқсат алынуы тиіс а) Таулы-техникалық инспекциядан б) Руданың техника қауіпсіздігі бөлімінен в) Руданың прфсоюздық бөлімінен г) Медициналық тазалық бөлімінен д) Тазалық эпидстанциядан 27.«Шаңдық салмақ» мағынасын анықтаңыз: а) Орта кезектік шаңдық концентрацияның экспозициялы жалғамасы мен өкпелік вентиляцияның көлемі б) Жоғары концентрациялы аңның зерттелу мақсаты в) Шаңның орта кезеңдік концентрациясы г) Физикалық-химиялық шаңның өзіндік бөлігі д) Өкпенің шаңдық факторға әсері 28.Қандай әдіс топтары мен жұмыс істеу зонасында ауаның бақылауын көрсетеді: а) Дисперсиялық фазадағы шаңдық белгілер келесі таразылық шаңдық масса бойынша тікелей әдісі б) Дисперсиялық фазасыз барыс әдісі шаңдық массаны мг/м2 тікелей пайдалануы в) Түптеу әдісі г) Заттық әдісі д) Дисперсиялық әдіс 29.Шаңдық бақылаудың керекті бөлшектері: а) Пневмокониоз ауруын анықтау б) Жұмысшылардың жұмыс істеу қабілетін бағалау в) Жұмысшылардың еңбек өнімділігін гигиеналық бағалау және эффективті заттардан шаңдармен күрес жөнінде анықтау г) Электр қуатының шаңдық әсерін анықтау д) Жұмысшының тыныс алу функциясын анықтау 30. Желдету дегеніміз не? А) жұмыс бөлмелерінде ауа ортасының берілген жағдайын қамтамасыз ету үшін қажетті шаралар мен қондырғылардың жиынтығы Б) бір агрегатқа біріктірілген ауаны беру және алып кетуге арналған қондырғылар В) тағайындалуы бір мақсаттағы (шаңды, газдарды, ылғалдылықты алып кетуге арналған) әртүрлі қондырғылардың жиынтығы Г) жұмыс бөлмелерінде берілген температуралық режимді ұстап тұруға арналған қондырғылардың жиынтығы 1.Тақырып №3. Өндірістік токсикология негіздері. ӘШҚД және МШК әзірлеу, бекітудің гигиеналық қағидаттары, оларды анықтау әдістемесі. Негізгі өндірістік улардың токсикологиясы. Ауыл шаруашылығында улы химикаттарды қолдану ерекшеліктері. 2. Мақсаты. ӘШҚДжәне МШК бекітілу және негізделудің гигиеналық принциптері, жаңа химиялық қосылыстардың қауіптілігін және улылығын бағалау, еңбек гигиенасы практикасында токсикологиялық эксперименттер жүргізу әдістері бойынша білімді және іскерлікті қалыптастыру. 3. Оқыту міндеттері. А) зиянды заттардың шектеулі рұқсат етілген концентрациясын дәлелдеу және дайындау, ЗБҚД және ШРЕК дәлелдеу кезінде коэффициент қорын есептеу дағдыларын қалыптастыру. Б) зиянды заттар ды гигиеналық нормалауда қолданылатын лабораториялық эксперименттердің түрлері бойынша білімді қалыптастыру. 4. Тақырыптың негізгі сұрақтары. 1. Өндірістік улар туралы түсінік. Өндірістік токсикология, мақсаты , міндеттері. 2. Өндірістік улардың жіктелуі. 3. Улардың организмнің жүйелеріне әсеріне жалпы сипаттама. 4. Өндірістік улардың организмге түсу жолдары. 5. Улардың организмде таралуы. 6. Зиянды заттардың организмде алмасуы. 7. Зиянды заттардың организмнен шығуы. 5. Оқыту әдісі және сабақ беру. Тәжірибелік сабақты талқылау және орындау. Ситуациялық және тесттік есептерді шығару. Комбинирленген (презентация, кішкене топпен жұмыс). 6. Әдебиеттер. Негізгі 1. Еңбек гигиенасы бойынша тәжірибелік сабақтардың жетекші құралы: Оқу құралы. – Тоғызбаева Қ.Қ. Алматы. – 2010. – 161-193 б. 2. Измеров Н.Ф., Кириллов В.Ф. Гигиена труда. Оқулық. Москва, 2008.- 353-458 б. 3. Гигиена. Кенесариев У.И., Тоғызбаева Қ.Қ. және т.б., Оқулық. Алматы. 2010 г.- 517-538 б. Қосымша 4. Жарылқасын Ж.Ж., Өндірістік токсикология негізі. Оқу - әдістемелік құрал. - Қарағанды. ҚММА баспаханасы. – 2007.- 80 б. 4. Руководство к лабораторным занятиям по гигиене труда под ред. Кириллова В.Ф.), М, Медицина, 2001.-189-224 б. 5. Өндіріс кәсіпорындарының реконструкциясы мен жаңадан құрылыс салыну кезіндегі санитарлық сақтық қадағалау. Оқу әдістемелік құрал /Тоғызбаева Қ.Қ.- Алматы, 2010.- 28-32 б. 7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, есептер және б.) Сұрақтар 1. Өндірістік токсикологияның еңбек гигиенасындағы маңызы және орны 2. Өндірістік токсикологияға анықтама беріңіз 3. «Зиянды зат»түсінігіне анықтама беріңіз. 4. Өндірістік улар қандай принцип бойынша шектеледі. 5. Удың ағзаға тигізетін 6іpшілік арнайы әсері немен сипатталады. А. Кларк ұғымының мәні неде? 6. Өндірістік удың әсерінен болатын қандағы жалпы өзгерістер. 7. Қандағы арнайы өзгерістер 8. Өндірістік улардың әсерінен болатын тыныс алу мүшелеріндегі ақаулар. 9. Өндірістік улардың әсернен болатын гепатобилиарлық жүйенің зақымдануы. 10. Өндірістік улардың жүйке жүйесіне тигізетін әсері. 11. Өндірістік улардың әсернен болатын зәр шығару жүйесіндегі өзгерістер. 12. Өндірістік улардың ағзаға түсу жолдары. 13. Өндірістік улардың ағзаға түсуіндегі тыныс жолдарының атқаратын ролі. 14. Өндірістік улардың ғазаға асқазан-ішек жолдары арқылы түсу ерекшеліктері. 15. Тері арқылы өндірістік улардың ағзаға түсуі 16. Өндірістік улардың ағзада таралуы 17. Өндірістік улардың ағзада химиялық өзгеріске түсуі 18. Өндірістік улардың ағзаадан шығарылуы Ситуациялық есептер Есеп №1. Екі жаңа улы заттың токсикометриясын жургізгенде, біреуінің орташа концентрациясы CL50 100 мг/м ,екіншісінікі 70мг/м3 екі анықталды. Тапсырма: Берілген химиялық заттын улылығын анықтау. Есеп №2. өндіске мына химиялық заттар тобы енгізілді ШРЕК 0,1-1,0 мг/м3, ШРЕК 120,0 мг/м3 жоғары, КВИО 300-ден жоғары. Тапсырма: Берілген химиялық заттын қауіптілік класын анықтап, салыстырмалы бағасын бер. Есеп №3. Химиялық құрамы жағынан ұксас екі заттың ШРЕК белгілеу ушін біреуімен 100 ақтышқанға, екінщісін 50 ақ егеуқұйрыққа тәжірбие жүргізілді. Зерттелетін заттардың улылығы бірдей екені анықталды. Тапсырма: Берілген жағдайда гигиеналық нормалаудын қай принципі бұзылған. К.Р жетекші гигиеналық нормалау құжаттарын атаңыз. Есеп №4.Жен көмір кең орнын игеру кезінде түзілетін шаңның ШРЕК анықтағанда белгілі болды: а) ШРЕК 5-10 мг/м3 болуы керек; б) технологияның нәтижесінде түзлетін шаң 100мг/м2 тен в) ШРЕК анықтау үшін 10 есе артық технологиялық шығын шығарылады. Тапсырма: 6cpілген жағдайда қандай гигиеналық нормалау принципі қолданылады. Есеп №5. қайтадан синтезделген химиялық заттын улылық көрсеткітерін анықтағанда, созылмалы әcep ету табалдырығы LimCh 100мг/м тен, қор коэффициенті 10-га тен болды. Тапсырма: химиялық заттын ШРЕК анықтау, қор коэффициентін анықтау принциптерін көрсетіндер. Есеп №6. Мыс өндіру зауытында орташа аусымдык ауада концентрациясы анықталды. Сынама алу уақыты аусымның 50% құрайды. Тапсырма: а) сынама алу мepзімі дұрыстығына баға бер. б) қандай зиянды затқа орташа ұзындық концентрация рұқсат етіледі№ Есеп №7. Н қаласында жаңа пестицид шығаратын зауыт салынды. Пестицид фосфоорганикалық қосылысқа негізделген. Зауытты іске қосу алдында пестицидке 3 ЗБКД, ал 3 жылдан кейін ШРЕК белгіленеді қауіптілік класы-1. Тапсырма: Затты гигиеналық нормалау тактикасына баға берңіз. Затты гигиеналық нормалау кезендерін атаңыз. Есеп №8. Шымкент мұнай өңдеу зауытының мұнайды қатаметикалық крениг жасайтын жұмысшы аймақ ауасында шектеулі кемірсутегі 35 мг/м3, шектеуелсіз көмірсутегі 15мг/м3, (ШРЕК 5Омг/м3) күкірт сутегі -1,5 мг/м3, көміртегі оксиді 1 бмг/м^күкірті газ 0,7 мг/м3 Тапсырма: а) Көрсетілген заттың қауіптілік класы мен ШРЕК анықта; б) Еңбек жағдайына гигиеналық баға берңіз в) Берілген цехта ауанын қайта айналымы жүруі мүмкін бе? Есеп №9. Автозауыттын аппаратураны жанармай мен толтыру бөлмесінің ауасында бензин булары анықталды. Тапсырма: бензиннің қауіптік класын және ШРЕК анықта бензин буыньш қандай концентрациясында, жұмыс зонасында ауанын қайта айналымы рұқсат етіледі: Жіберілмейді - 200 мг/м 50 мг/м - 300 мг/м 30 мг/м - ШРЕК 0,3 артық емес 3) Бip жұмысшыға қанша ауа көлемі жіберіледі Тесттік бақылау сұрақтары 1. Әсер ету сипатына қарай зиянды уға жатады: а) ағзанын жедел бұзылыстарымен өліміне әкелетән улар. б) жұмыс қабілетіне кepi әсер туғызатын және кәсіпби улар немесе басқа кepi улар в) тек концерогенді эффект беретін 2. Ағзаға өндірістік улардың арнай әcepi көрінеді а) «зат + рецептор кешенінің, құрылуымен б) мидың қыртысты қабатына әсер етумен в) «суйек тіні+ фермент кешені құрылуымен 3. Зиянды заттың таралу коэфициенті деген –бұл: а) артериалдық қандағы бу концентрациясынын альвеолярлық ауадағы концентрацияымен қатынасы б) көк тамыр қанындағы бу концентрациясының альвеолярлық ауадағы концснтрациядағы қатынасы в) заттардын бу концентрациясынын ШРЕК денгейінде тыныс алатын ауадағы концентрациясына қатынасы 4. Улы заттардың ағзаға таралуы 2 фазада өтеді а) компенсаторлык б) динамикалық в) нейтрализациялық г) статикалық д) регуляциялық 5. Зиянды заттардын ағзада өзгepyi мына реакциялар нәтижесінде жүреді: а) тотығу б) тотық,сыздану в) гидролиз г) нитрофикация д) диссоциация 6. Зиянды заттардын ағзадан шығарылу жолдары: а) өкпе б) асқазан-ішек в) бүйрек г) тepі д) барлық жауап дұрыс 7. Әсер ету уакытына қарай өндірістік улардың әсер етуі а) үздіксіз б) интермиттелген в) жepгiлiктi г) біріккен д) кeшeндi 8. Химиялық заттардын әсер ету интенсивтілігі ауытқуы әкеледі а) бейімделу үрдісінін бұзылуына б) эффект консолидацисына в) эффектін өзіндік төмендеуіне г) эффектін нейтрализациясына 9. Өндірістік улардың біріккен әсерінін түpлepi: а) аддитивті б) потенцилды в) антогонисті г) тәуелсіз д) барлық жауап дұрыс 10. Аддитивті әсер сипатталады: а) әсер ету эффекттері бipігеді б) әсер ету эффектісі күшейеді в) әсер ету эффектісі төмендеейді г) тәуелсіз әсер 11. Кешенді әсер деп аталады: а) егер улар ағзаға 6ip уақытта әртүрлі жолмен түссе б) егер біp жолмен ғана түссе в) егер улар ағзаға үзілістер арқылы түссе г) егер ағзаға улар үнемі түсіп отырса д) дарлық жауап дұрыс 12. Химиялық заттын әсеріне бейімделу - бұл: а) ағзанын өндірістік ортадағы химиялық өзгерістарге шынайы үйренушілігі б) ағзанын өндірістік ортадағы химиялық, өзгеріске жалған үйренушілігі в) химиялық заттардын әсерінен ағза мүшелерін-ен қайтымсыз өзгеріске түcyi г) химиялық, заттардың әсерінен ағза мүшелерінен елеусіз өзгеріске түcyi 13. Өндірістік улардын әсерінен қай түpi ең қолайсыз болып табылады: а) үздіксіз б) мнтермиттелген в) белгісіз г) қосарланған д) кешенді 14. Жедел кәсіби улану деп аталатын аурулар пайда болады: а) жұмысшыға өндірістік удын 6ip рет әсер етінен б) бip аусымда әсер еткен өндірістік удын әсерінен в) Г- аусымнан артық кезенде әсер алғанда г) өндірістік удын бірнеше рет әсер етуіне 15. Созылмалы улану дел аталады: а) зиянды заттын аз концентрациясы ұзақ уақыт және жүйелі әсер етуінен пайда болған аурулар б) зиянды заттын үзілісті әсер етуінен пайда болған ауруды в) зиянды заттардын бғіріккен әсерінен пайда болған аурулар г) зиянды заттардын кешенді әсер етуінен пайда болған аурулар 16. өндірістік улардын ағзаға қалдық әсер eтуінe жатады; а) гонадотропты б) эмбриотропты в) тератогенді г) мутогенді д) барлық жауаптар дұрыс 17. Өндірістік улар зиянды әсер табалдырығы концентрациясымен әсер еткенде ағзада өзгерістер болады: а) қалыптасқан физиологиялык, реакциялардан асатын өзгерітер б) жасырын ауыткулар в) кайтымсыз патологиялык өзгерістер 18. Заттың қауіптілігі - бул: а) өндірістің жағдайынан немесе химиялык затты қолдану нәтижесінде адам денсаулығына зиянды әсер керсету мумкіндігі 5) химиялык заттың әcepiне бейімделдің дамуы в) заттың кумуляциялануы г) тәжірбиелік жануарлардын 50%-інін өліміне әкелу мүмкіндігі 19. Зиянды заттардың ағзадағы кумуляциялану турлері: а) компенсаторлық 6) функционалдық в) 6ipiккeн г) материалдық д) оқшауланған |