 ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ Сила воли ведет к действию, а позитивные действия формируют позитивное отношение Как определить диапазон голоса - ваш вокал Игровые автоматы с быстрым выводом Как самому избавиться от обидчивости Противоречивые взгляды на качества, присущие мужчинам Вкуснейший "Салат из свеклы с чесноком" Натюрморт и его изобразительные возможности Применение, как принимать мумие? Мумие для волос, лица, при переломах, при кровотечении и т.д. Как научиться брать на себя ответственность Зачем нужны границы в отношениях с детьми? Световозвращающие элементы на детской одежде Как победить свой возраст? Восемь уникальных способов, которые помогут достичь долголетия Классификация ожирения по ИМТ (ВОЗ) Глава 3. Завет мужчины с женщиной
Оси и плоскости тела человека - Тело человека состоит из определенных топографических частей и участков, в которых расположены органы, мышцы, сосуды, нервы и т.д.
| Нче сыйныф Диктант текстлары
Диктантлар – 8(4) Диктант №1. ( “6 нчы сыйныфта үткәннәрне кабатлау” темасы буенча)
Авыл киче. Тар тыкрыкларны иңләп, өйләренә кайтып барган Рәхимҗан яңа айның тулылыгына, күкнең зәңгәрлегенә, йолдызларның җемелдәшүенә сокланып туймады. Авылның шундый матур тын кичен гомерендә беренче кат күрүе дә түгел, югыйсә. Авыл кичләренең кабатланмас матурлыгы бар шул. Менә бүген дә берничә җирдә адашып өйгә кайтмый калган сарык бәрәннәре торып калды. Клуб нигезе буенда кәҗә тәкәсе ята, ай нурында аның мөгезләреннән төшкән күләгә ерактан ук күзгә ташлана. Серле тынлыкны бүлеп, кемнеңдер әтәче саташып кычкырып җибәрде. Җанга сафлык өстәп, җил исәргә тотынды. Су буеннан бөтнек исе катыш салкынча һава дулкыны алып килде ул. Бакалар тел кайрады,чикерткәләр сайрады. Алар бүленеп торган арада чишмәләр җыры ишетелде. Рәхимҗан Ризван каеннары чишмәсе тавышын танырга тырышты. Аның күңеле нечкәргән иде. “Авылдан китсәң, бу кичләрдән башка ничек яшәрсең,”- дип уйлады ул.(120 сүз)
Грамматик бирем. Фигыльләрнең астына сызарга, төркемчәсен күрсәтергә. Диктант №2. ( “Ияртүле бәйләнеш” темасы буенча) Шомырт чәчкә аткан чакта ( Н.В.Максимов, С. М. Трофимова, М. З. Хәмидуллина. Татар теленнән диктантлар һәм изложениеләр җыентыгы. Казан, “Мәгариф”, 2005, 49 бит)
Шомырт чәчкә аткан чак. Авылны хуш ис чорнап алган. Шомырт куагы тирәсендә бал кортлары очып йөри. Алар басынкы гына шатланып гөжлиләр. Бал кортларының тату гөжләве, куанычлы бәйрәм ясап, аларның чәчәктән чәчәккә очып- кунып йөрүләре җанга рәхәт сала. Иртән явып үткән кояшлы яңгыр бал төшереп киткән. Баскыч төбендәге тирәкнең баллы яфраклары кояшта ялтырап тора. Табигатькә мул, тыныч рәхәтлек иңгән. Һәр үлән яфрагы, һәр таш. Һәр матдә көр һәм ифрат куанычлы шатлыкка сугарылган.
Бирем. Беренче-өченче җөмләләрдә ияртүле бәйләнештәге сүзләрне сайлап язарга
Диктант №3. (контроль)Лагерьда сабантуй. ( “Сүзтезмә” темасы буенча) ( 5-11 нче сыйныфлар өчен диктантлар җыентыгы. Казан, “Мәгариф”, 2001, 96 бит)
Иртәгесен кызарып кояш чыкты. Табигате дә әллә сизә инде? Сабан туена нинди матур көн! Иртәнге аш, иртәнге линейка әллә булды, әллә юк, аңа игътибар итүче булмады. Бары тик сабан туе ачылуын көтәбез. Сәгать тугыз. Шат йөзле балалар мәйданчыкны уратып алдылар. Алдан ук әзерләнгән озын эскәмияләрдә безнең әти-әниләр,әби-бабайлар утырган. Мәйдан уртасында- озын колга, ә аның очында-кызыл башлы борынгы сөлге. Мин моны беренче тапкыр күрәм. Мәйдан алдында-зур өстәл. Анда җиңүчеләргә бүләкләр куелган. Менә мәйдан уртасында Бикнур абый пәйда булды. Кулында-сырлы таяк. Бу чүлмәк ватарга инде. Ул безне сабан туе ачылу белән котлады. Без дәррәү кул чаптык. Ул бүгенге көннең программасы белән таныштырды. Жюри әгъзалары үз урыннарына килеп утырдылар.(110сүз)
Грамматик бирем. Түбәндәге җөмләдән сүзтезмәләрне аерып алып тикшерергә: Алдан ук әзерләнгән эскәмияләрдә безнең әти-әниләр, әби-бабайлар утырган.
Диктант№4.(“ Җөмләнең иярчен кисәкләре” дигән тема буенча) Кыш урталары. Һава салкын. Табигать инде ял итә. Җир йөзе кар юрганына төренгән, йоклый. Ай яктысында кар бөртекләре җем-җем итеп ялтырап торалар. Әнә еракта урман күренә. Авыл да карга төренеп тирән йокыга талган. Әнә тау буена утырган кечерәк кенә авыл.Югарыга күтәрелгән нәзек кенә мәчет манарасы аның татар авылы икәнен белгертә. Вакыт инде кич булганга, авыл тын. Тик ара-тирә этләр өргәләгәне генә ишетелеп куя. Караңгыда өйләр печән чүмәләләре булып күренәләр. Тәрәзәләрдә ут күренми: бар да йоклый.Тик авыл читенәрәк салынган бер йортта гына ут яна.Ул өй асылмалы җиделе лампа белән яктыртылган. Кыйммәтле җиһаз булмаса да, аның эчендәге бөтен нәрсәдә пакьлек күренеп тора. Идән чиста итеп себерелгән, стеналарга кызыл башлы ап-ак сөлгеләр җентекләп эленгән. Өй эче тын, хәтта тәңкә ярымлык сәгатьнең йөргәне тик-тик итеп аерым ачык ишетелә.
Диктант № 5.(контроль) “Әйтү максаты ягыннан җөмлә төрләре”дигән тема буенча. ( Ш. Сайкин.Диктантлар. Казан, 1977, 83-84 битләр). Төштән соң буран кузгалды. Тәрәзәдән урамга караган саен,йөрәгем сызлап куя. Нишләр икән мондый буранда минем песнәгем? Бәлки әле, яңадан әйләнеп кайтыр? Юк, ул кайтмады. Тагын җәй булды,аннан соң көз килде. Мин һаман песнәгем турында кайгырып йөрдем. Мескенем минем нишләде икән ул урманда? Әнә беренче кар да яуды. Мин һаман көтәм, ә песнәгем килми дә килми! Нәрсә булды икән аңа? Бер иртә иде. Тәрәзә төбендә ниндидер тавышка кинәт уянып киттем. Күрәм, каенга көтүе белән песнәкләр килеп кунган.Шау-гөр киләләр, әйтерсең каенны сарылы, аклы-каралы чәчәкләр сырып алган! Шунда бер песнәк тәрәзә өрлегенә үк килеп кунды да, башын сузып, өй эченә карады. Әйе, бу минем песнәгем иде. Мин аны таныдым! - Исәнме, исәнме, нәни кошчыгым минем!- дип, мин аңа кул изәдем. Күрәсең, бу юлы ул безнең авылга дусларын да алып килгән (130 сүз)
Бирем . Әйтү максаты буенча җөмлә төрләренә җөмләләр сайлап язарга.
Диктант № 6.( “Җөмлә кисәкләре” темасы буенча) Яз килә. ( 5-11 нче сыйныфлар өчен диктантлар җыентыгы. Казан, “Мәгариф”, 2001, 111 бит) Баш очында гына тургай талпына. Аның җыры зәңгәр һавада яңгырап тора да язгы кояш нурларында изрәп яткан кар өстенә коела. Гөрләвекләр тавышына кушылып, сине хискә күмә, моңа чаклы йоклап яткан күңел кылларыңны тибрәтеп җибәрә. Ала- кола булып торган басулардан күзгә күренер- күренмәс кенә бу күтәрелә. Урман буенда ниндидер бер дәһшәтле бик борынгы җанварга охшаган кар сырынтысы сузылып яткан. Урман ягыннан борынга бөре исе, язгы дымлы туфрак исе килеп бәрелә. Биек урман агачларында каргалар кызып-кызып оя ясыйлар. Мәрхәмәтле, игелекле яз барысын да уяткан, һәммәсенә эш тапкан. Әллә ниткән күңел җилкенүе тоя Гариф. Моңа кадәр тыныч кына типкән йөрәк каядыр ашкына башлый. Шушы көнгә чаклы үз гомеренә туры килгән бер язны да авылда каршылый алмады. Менә нинди икән бит ул туган як язы. (126 сүз) ( М. Хәбибуллиннан) Бирем.2 нче абзацны җөмлә кисәкләре буенча тикшерергә.
Диктант № 7. (“Җөмләнең модаль кисәкләре” темасы буенча)Яз җитә бит ( 5-11 нче сыйныфлар өчен диктантлар җыентыгы. Казан, “Мәгариф”, 2001, 130 бит)
Табигатьтә яз билгеләре күренә башлады. Ерактагы кара урман, ничектер, күгелҗемләнеп, яшәреп китте. Өй түрендәге миләш ботаклары да яшелрәк төскә керделәр. Түбә читләрендә боз сөңгеләре күренде. Чана юллары шомардылар, караеп калдылар. Менә яз хәбәрчеләре- кара каргалар- килеп, су буендагы биек талларга, тирәк башларына оя кордылар. Кояш җиргә хәзер турырак карый, ышык җирләрдә сизелерлек җылытты. Тереклек чыганагы- кояш- табигатькә әнә шулай җан кертте. Кешеләрдә эшкә дәрт артты, күңелләр күтәрелде. Чәчү машиналары, сабан, тырмалар барланды, амбар ишекләре ачылды. Билгеле, кояш мәктәпкә дә җан иңдерде. Балаларның ыгы-зыгылары башланды. Тиздән- имтиханнар. (87 сүз) ( Г. Гобәй) Бирем. Кереш сүзләрне билгеләргә, беренче абзацны җөмлә кисәкләре ягыннан тикшерергә.
Диктант № 8.(Контроль)( “ Ел буена үткәннәрне кабатлау” темасы буенча.)Кайда син, чишмәм? ( “Мәгариф”журналы № 4, 2010, 18 бит) Туган авылыма мин еш кайтам. Аның матур табигате үзенә тарта. Беренче мәртәбә тәпибаскан җирләрем, аунап үскшн яшел болыннарым, ургый- ургый аккан салкын чишмәм- һәммәсе дә, күңелемне җилкендереп, сабый чагымны хәтерләтә. Авылыбыз башындагы тау өстеннән, тәңкәдәй чылтырап, серле моңнарын еракка тарата- тарата чишмә ага. Аның суы, энҗе төсле тамчыларын сикертә- сикертә, киң улак буйлап килә һәм юлында очраган ташларны юып, тирә-юньдәге матурлыкны күзәтә- күзәтә авылыбызны нәкъурталай бүлеп, инеш булып агып китеп бара. Ә бу инеш, бераз баргач, Мишә елгасына кушыла. Килен булып төшкән ак алъяпкычлы апаларның, чибәр- чибәр кызларның авылыбыздагы тәүге адымнары да чишмә сукмагыннан башлана. Алар, көлешә- көлешә, саф чишмәгә суга ашкыналар һәм үзләренең җиңел хәрәкәтләре, җор сүзләре белән чишмә тирәсен тагын да ямьләндерәләр. Мөлдерәмә тулы чиләкләрен иңнәрендә биетә-биетә, чишмә сукмагыннан үтәләр. Чиләкләре нинди матур, сулары ташып тора аларның! (126 сүз) (Д. Гайнетдиновадан) Бирем. Аерып күрсәтелгән җөмләне җөмлә кисәкләре ягыннан тикшерергә.
Изложение текстлары Изложение №1Шәфкатьсезлек (З.Н.Хәбибуллина, И.Г. Гыйләҗев. Изложениелә җыентыгы. Казан, “Мәгариф” , 2003, 76 бит) Яратам мин урманны. Андагы бөҗәкләрнең сәер гадәтләренә, кош- кортларның җитди кыяфәт белән үзләренә генә хас әллә ниткән эшләр майтарып йөрүләренә сокланып бетә алмыйм. Шулай да мин ул көнне үземнең иң яраткан әйберләремә, табигатькә карата зур игътибарсызлык күрсәттем. Аннан соң байтак вакыт үтсә дә, әнә шул игътибарсызлыгым өчен үкенүдән, күңел әрнүеннән арына алганым юк. Әйткәнемчә, урман буйлап акрын гына атлап киләм. Бер читтә бәхәсләшеп торган өч малайга күзем төште. Кулларында рогаткалар да күргәч, сагаеп калдым, алар исә минем агачларга поса- поса килгәнне сизмәделәр, бәхәсне дәвам иттерә бирделәр. - Булдыра алмыйсыз сез, ата белмисез. Ә мин менә бишне бәреп төшердем, -диде озын буйлы, сары чәчлесе, аяк астына күрсәтеп. Яхшылабрак карасам... малайларның аяк асларында үтерелгән кошлар аунап ята. Сары чәчле малай кошларны алдына ук өеп куйган. Мин ул өемдә ике чыпчык, песнәк һәм сыерчыкны танып алдым. ... Билгеле, шуннан артыгын мин тыңлый алмадым. Малайларның аяк асларындагы үтерелгән кошчыкларга карадым да каттым. Әнә бер сыерчык. Ул быел гына оядан очып чыкканбала кош әле. Көзгә кадәр тамагымны ныграк туйдырыйм, канатларымны ныгытыйм,әле минем алда ерак илләр, зур диңгезләр кичәсем бар, дип, урман буена килгәндер ул. Әнә бер песнәк ачылган томшыгын да ябарга өлгермичә һәлак булган. Шунда ук бер кызгылт кошның җансыз гәүдәсе аунап ята. Аның ачык күзләре түп-түгәрәк, зәп-зәңгәр. ...Хәзер мин шул малайларга бер генә сүз дә әйтә алмый калуыма үкенеп бетә алмыйм. Миңа ул малайлар әле һаман да рогатка белән гаепсез кошларны атып йөриләрдер шикелле. (229 сүз) ( Г. Рәхимнән) Изложение №2(контроль)Ага да ага Идел (Я.Х.Абдрәхимова. Татар теленнән бәйләнешле сөйләм үстерү дәресләре. 5-7 .Казан, “Мәгариф”,2005, 87-88 битләр). Пароход Казанга бик иртә, иртәнге сәгать алтыда килә икән. Бу кичне мин рәтләп йоклый алмадым. Бала чактан күңелем түрендә урын алган бу бөек елга һәм аның өстендә уздырган көннәрем-төннәрем, хыялым күгендә яңадан кабынып, йокымны качырдылар. Аннары, дөресен әйтергә кирәк, күңелдәге әлеге ямьсез очрашудан калган авыр төерне дә, нәрсә белән булса да, юып ташларга кирәк иде. Якты, җыйнак салонда, озак кына утырып, кичке аш ашадым. Пианинода уйнадылар, җырчысы да табылды. Күңел ачылып китте. Палубага чыктым. Хәйран бер җәйге кич иде. Тулган ай тымызык су өстендә көмеш юл сузган. Пароходыбыз Куйбышев диңгезе киңлегенә чыккан.Әйләнә- тирә очсыз-кырыйсыз су, ә күктә бихисап йолдызлар. Пароход бара. Аулак палубада, уйларымны юлдаш итеп, ялгыз мин йөрим. Юл күрсәтеп чайкалган өчпочмак бакеннар башындагы кызыл, яшел утлар, күз кыскандай,сүнеп- кабынып, безне озатып калалар. Мин палубаны әйләнәм дә әйләнәм. Менә көн туа башлый. Көн белән бергә саба җиле туа. Сәгать дүртенчеләр тирәсендә Идел яры, ярдагы каралтылар. Кама Тамагы пристане күренә. Бу иң соңгы туктап узган пристань иде. Хәзер инде пароходыбыз, Идел яры буйлап, Красновидово, Шеланга авылларын, Ослан тауларын узып, Казанга якынлаша барды. Бу чагында тирә-як яктырган, Идел өсте иртәнге кояш нурлары һәм балык күзләп очкан акчарлаклар, аларның балаларча кычкырган тавышлары белән җанланган иде. Иртәнге җиләс палубада ялгызым шул күренешне күзәтеп барам... Табигать, бөек художник син! Әгәр дә тормышыбызны бизәүче, тормышыбызга гына түгел, ә рухи дөньябызга да ямь өстәүче син табигать булмасаң, яшәү бик күңелсез булыр иде, кеше гел тупаслана, мүкләнә, картая барыр иде. Нинди матур, ах, нинди җанлы бу иртәнге сәгатьләрдә Идел өсте! Тын гына, салмак кына тирбәлеп ага да ага Идел. (253 сүз) ( Г. Минскийдан). Изложение №3 Сугыш чоры икмәге. (З.Н.Хәбибуллина, И.Г. Гыйләҗев. Изложениеләр җыентыгы. Казан, “Мәгариф” , 2003,53-54 битләр.) Кулыма икмәк телеме алганда, еш кына сугыш еллары исемә төшә. Ул еллар сабыйларны ятим итте, бер телем икмәккә тилмертте. Җиңү сәгате сукканнан соң да, сугышның авыр нәтиҗәләре байтак вакыт әле үзен сиздерде.. Мин һаман 1945 нче елның август башларында үзем шаһит булган күренешне оныта алмыйм. Без, бер группа солдат һәм сержантлар, туган илгә кайтып бара идек. Һәркайда җимереклек, хәрабәләр күзгә ташлана Авылларның исемнәре топографик картада гына калган. Исәннәр, кайда ничек, үзенчә оя корып, җимерекләрне бетерү, тыныч тормыш башлап җибәрү белән мәшгуль иде. Шулай кайта торгач, безнең эшелон кечкенә генә станциягә килеп туктады. Төшәргә команда булмаганлыктан, ачык ишектән генә тирә-юньне күзәтәбез. Шул вакыт әллә каян гына безнең вагон турысына 7-8 яшьләр тирәсендәге сәләмә киемле ябык кына малай килеп чыкты. Кызыксынып, бер сүз дәшмичә генә, малайны күзәтәбез. Аның, зур зәңгәр күзләрен мөлдерәтеп,зәгыйфь кенә тавыш белән: “ Абыйлар, ипиегез юкмы, ипи бирегезче,”- диюеннән сискәнеп, эсселе- суыклы булып киттек. Ул тавыш әле дә колак төбендә яңгырап, күңелне тетрәтеп тора шикелле. Менә бит ул каһәр суккан сугыш! Без фронттан, мең төрле үлем сынауларын үтеп, Европаны азатлыкка чыгарып кайтып киләбез, ә биредә сугышның авыр нәтиҗәләре: йорт-җирсез калган кешеләр, тилмереп икмәк сораучы ятимнәр каршылый. Без, аяусыз һөҗүмнәрдә иң якын дустын югалтканда да сыгылып төшмәгән кешеләр, дошманга чиксез нәфрәт белән сугарылган кырыс сугышчылар, күз яшьләрен күрсәтмәс өчен читкә борылдык... Малайның без биргән икмәкне ничек кабул итү күренешен, ул минутлардагы кичерешләрне күңелдән бернинди дулкын да юып алып китә алмас, мөгаен. Башка станцияләрдә дә икмәккә тилмерүчеләрне азмы- күпме шатландырдык, паекларны балаларга өләштек. Әмма беренче очраган малай онытылмый. Табынга утырган саен, икмәк сорап ялварган малай искә төшә, ул хис миңа икмәкне тагын да олыларга куша. (262 сүз) (Көндәлек матбугаттан) |
