 ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ Сила воли ведет к действию, а позитивные действия формируют позитивное отношение Как определить диапазон голоса - ваш вокал Игровые автоматы с быстрым выводом Как самому избавиться от обидчивости Противоречивые взгляды на качества, присущие мужчинам Вкуснейший "Салат из свеклы с чесноком" Натюрморт и его изобразительные возможности Применение, как принимать мумие? Мумие для волос, лица, при переломах, при кровотечении и т.д. Как научиться брать на себя ответственность Зачем нужны границы в отношениях с детьми? Световозвращающие элементы на детской одежде Как победить свой возраст? Восемь уникальных способов, которые помогут достичь долголетия Классификация ожирения по ИМТ (ВОЗ) Глава 3. Завет мужчины с женщиной
Оси и плоскости тела человека - Тело человека состоит из определенных топографических частей и участков, в которых расположены органы, мышцы, сосуды, нервы и т.д.
| Емi, профилактикасы, сараптама
Эндокриндi аурулар кезіндегі психикалық бұзылыстардың емi және профилактикасы соматикалық аурулар кезіндегі психикалық бұзылыстардың еміне ұқсас. Науқастар реадаптациясында басты рөлдi психотропты препараттар, психотерапия және орын басушы гормональды терапия атқарады. Эндокриндi аурулар кезінде психикалық бұзылыстарды басынан өткiзген науқастардың медициналық және әлеуметтік-еңбектiк реабилитациясының эффективтiлiгi мына шаралар кешенін уақытында өткiзуге байланысты: бұзылған функцияның қалыптасуына және компенсациясына бағытталған патогенетикалық ем, уақытша еңбекке қабілетсіздіктің қажетті мерзімін сақтау, дәрігерлік-кеңестік комиссия қорытындысына қарай еңбекке орналастыру. Эндокриндi аурулар және соматогендi психоздар кезіндегі әлеуметтік және клиникалық болжам психопатологиялық синдромдардың болуымен ғана негiзделмейді. Мұндай науқастардың еңбекке жарамдылығы келесі медициналық және әлеуметтік факторлармен анықталады: назологиялық, психотикалық синдром сипатымен, тұлғалық өзгеріс дәрежесімен, ем эффективтiлiгiмен, клиникалық бұзылыстар динамикасымен. Тарау. ҚАНТАМЫРЛЫҚ АУРУЛАР КЕЗІНДЕГІ ПСИХИКАЛЫҚ БҰЗЫЛЫСТАР Қан тамыр ауруларындағы психикалық бұзылыстар жөніндегі бiлім қажеттелігі ең алдымен осындай науқастар санының едәуір артуына байланысты. Қантамырлық генезді психикалық бұзылыстар егде жаста жиі кездесетін патология формасы болып табылады. 60 жастан кейiн ол әрбір бесінші адамда анықталады. Қантамырлық генезді психикалық бұзылыстар арасында шамамен 4/5 жағдайда психотикалық емес сипаттағы психикалық бұзылыстар байқалады.
Церебральды атеросклероз кезіндегі психикалық бұзылыстар Церебральды атеросклероздың клиникалық көрiнiсін сипаттағанда және топтастырғанда церебральды қантамырлық үрдістің жалпы қалыптасқан даму сатыларына сүйену керек. Әр сатыға тән әртүрлi клиникалық (психопатологиялық) және морфологиялық ерекшеліктер болады. Церебральды атеросклерозға байланысты үрдістің клиникалық дамуының үш сатысы бар: 1 - бастапқы саты, 2 - айқын психикалық бұзылыстар сатысы, 3 - дементті саты. Церебральды атеросклероздың 1 сатысының жиі көрінісі неврастения тәрiздi синдром болып табылады. Бұл жағдайдың негiзгi белгiлерiне тез шаршағыштық, әлсiздiк, психикалық үрдістің қажуы, тiтiркенгiштiк, эмоциональды лабильдiлiк жатады. Кейде астениямен байқалатын жеңіл депрессия болады. Басқа жағдайларда церебральды атеросклероздың бірінші сатысының көрінісі ретінде психопатия тәрiздi (тiтiркенгiштiкпен, тіл табыса алмаушылықпен) немесе ипохондриялық (ипохондриялық сипатта шағым айту) синдром көрініс береді. Церебральды атеросклероздың бастапқы кезеңiнде науқастар бас айналуға, құлақтағы шуға, есте сақтаудың нашарлауына шағым айтады. Церебральды атеросклероздың 2-шi сатысында (айқын психикалық бұзылыстар кезеңi) мнестико-интеллектуальды бұзылыстар күшейедi: ес едәуір нашарлайды (әсіресе осы шақ оқиғаларына), ойлау инертті бола түседі, эмоциональды лабильдiлiк күшейедi, боскөңілділік байқалады. Церебральды атеросклероз гипертониялық аурумен жиі бiрге жүреді. Науқас Е., 68 жаста, түскен кезде тiтiркенгiштiкке, көңiл-күйiнiң төмендеуiне, ес нашарлауына, тез шаршағыштыққа, зейін шашырандылығына шағымдар айтты. Шаруалар жанұясында дүниеге келген. Әкесi соғыста қайтыс болған, анасы миокард инфарктынан қайтыс болған. Тұқымдарында психикалық ауруларды жоққа шығарады. Балалық шағы жөнінде мәлімет жоқ. Қызылша, скрлатина, анемия ауруларымен ауырған. Орташа оқыған, 8 сынып және техникумды аяқтаған. Заводта технолог болып iстеген, кейін еңбек және жалақы төлеу бөлімінің бастығы болып ауысқан. Жұмысы жоғары психикалық жүктемені қажет етеді және аз қозғалысты. 25 жасынан бастап бас ауырулары мазалайды, мұрнынан қан кетедi, жүрек тұсында қолайсыздықты байқаған. Дәрiгерге қаралмаған. 27 жасында үйленген, 1 баласы бар. 31 жасында бiрiншi рет артериялық қан қысымы 170-100 мм/сын. бағ. көтерiлген. Эпизодты түрде емделген, қан қысымы барлық кезде тез төмендеген, бiрақ көтерiлуi қайталанып тұрған және қатты бас ауыруымен бірге жүретін болған. 36 жасынан бастап басы ауырып, қан қысымы көтерiліп жүрегi ауырғандықтан амбулаторлы жағдайда және стационарлы түрде емделген, жыл сайын курортты ем қабылдаған. 41 жасында бiрiншi рет тез шаршағыштық, есте сақтау қабілетінің төмендегенiне мән берген, жиi жазып алып жүрген, климат өзгерткен, бірақ жағдайы жақсармаған, осыдан кейiн ол ауруханаларда мынадай диагноздармен емделген: гипертониялық ауру, атеросклероз, жүректiң ишемиялық ауруы. Кейiнiрек шаршағыштық, ес бұзылысы күшейген, бас ауыруы күнделікті сипат алған, тiтiркенгiштiк пайда болған, көңiл-күйі төмендеген. Емдеуші дәрiгердiң ұсынысы бойынша С.С.Корсаков атындағы психиатриялық клиникаға қаралып, госпитализацияланған, емнен кейiн жақсы жағдайда шығарылған. Бiрақ бас ауруы күнде болған, бiрте-бiрте жағдайы нашарлаған, көңiл-күйі төмендеген. Сол себептi 3-4 жылда бiр рет С.С. Корсаков клиникасында ем қаблдап тұрады, әрқашан жақсы жағдайда шығарылады. 58 жасында қант диабеті диагностикаланған, қандағы глюкоза мөлшерi 8.8 ммоль /л. Диетамен емделген. 65 жасынан бастап зейнеткер. Соңғы жылдарда өмір сүру дағдысының алмасуына байланысты (заводта 5 ай жұмыс iстеген) тез шаршағыштық байқалған, жұмысшыларының есімдерін еске сақтай алмаған, құжаттарын жоғалтқан. Үйiнде тiтiркенгіш, көңiл-күйі төмендеген, 2 кг салмақ жоғалтқан. Қанда қант мөлшерi көбейген (11.38 ммоль/л). Эндокринологта емделген. Бiрақ әлсiздiк, бас ауруы, көңiл-күй төмендеуi бәсеңдемеген. Психикалық жағдайы: науқас контактқа түседі, уақыт, орын, өзіндік тұлғасы бойынша бағдары дұрыс. Қабылдау бұзылыстары байқалмайды. Бұрынғы өткен оқиғаларды жақсы еске алады. Жақында болғанын есiне түсiре алмайды. Жалпы көңiл-күйi төмен, ақкөңіл, өз өмiрі туралы қызыға әңгімелейді, бiрақ тез шаршайды, басым «мүлдем жұмыс iстемейді» деп шағым айтады. Уақытының көп бөлігін төсекте өткiзедi. Терезе алдында отырып кiтап оқиды. Бiрақ тез шаршайды. Соматикалық жағдайы: орта бойлы, дене бiтiмi қалыпты. Терi жамылғысы таза. Өкпеде везикулярлы тыныс, сырылдар жоқ. Жүрек тондары кереңделген, пульс минутына 84 рет. Артериялық қысым 140/90 мм/сын.бағ. Асқазан-iшек жолдарында патологиялық өзгерiстер жоқ. Тәбетi жақсы. Неврологиялық жағдайы: ОЖЖ зақымдалулар жоқ. Көз түбi: көз түбi қантамырлары иректелген, склерозданған. Лабораториялық зерттеулер мәліметі: жалпы қан және зәр анализдері қалыпты. Қанның биохимиялық зерттеуінде: қандағы глюкоза мөлшерi 8,8 ммоль/л, холестерин 8,84 ммоль/л. Диагноз: гипертониялық аурумен бірлескен церебральды атеросклероз, қант диабеті. 2-шi сатысында атеросклероздық психоздар жиі көрінеді: депрессивтi, параноидты, сана күңгірттенуімен жүретін психоздар, галлюциноз. Бұдан басқа бұл кезеңде эпилептиформды ұстамалар байқалады, олар басты синдром ретінде жүруі мүмкін (эпилептиформды синдром). Церебральды атеросклероздық үрдістің даму стереотипі көрсетiлген схемаға сәйкес келе бермейдi. Церебральды атеросклероздың бастапқы кезеңінің клиникалық көрiністерi әлсiз айқындылықта, ал психотикалық бұзылыстар бiрден пайда болады. Айқын психикалық бұзылыстар кезеңінің (психозбен науқастардың 1/3 бөлiгiнде) жиі көрінісі параноидты синдром болып табылады (церебральды атеросклероздың 2-шi сатысы). Бұл науқастар преморбидтi кезеңде тұйықтықпен, күдікшілдікпен немесе үрейшіл-күмәншіл мiнез сипатымен ерекшеленеді. Жиі бұл науқастарда психикалық аурулармен тұқым қуалау ауырлығы, анамнезінде алкоголизм анықталады. Сандырақ мазмұны әрқилы болып келеді: жиі соңына түсу, қызғаныш, уландыру, кейде ипохондриялық, зиян келтіру сандырақтық идеялары айтылады. Бұл науқастарда сандырақ созылмалы ағымға бейім. Атеросклероздық психоздар ішінен сирек депрессия кездеседі. Алғашқы кезеңдегі астенодепрессиялық синдромнан айырмашылығы бұл кезде жабырқаулық басым, көңiл-күй күрт төмендеген, қозғалыстық, әсіресе интеллектуальды тежелу байқалады, жиі мұндай науқастар үрейшіл болып келеді. Науқастар өзін-өзі кінәлау, кемсіту сандырақтық идеяларын айтады. Олар бас ауыруна, құлақтағы шуылға шағымдар айтады. Атеросклероздық депрессия бiрнеше жетiден бiрнеше айға дейiн созылады, бұл кезде ипохондриялық шағымдар, астения байқалады. Депрессивтi жағдайдан шыққаннан кейiн науқастарда әлсiздiк, көңiл-күйдiң төмендеуi байқалады. Жиі 1-3 жылдан кейiн депрессия қайталанады. Психоздан кейiн пайда болған атеросклероздық интеллектуальды-мнестикалық бұзылыстар компенсациялануға қабілетті. Жиі үдемелі ағым депрессия егде жаста пайда болғанда, басқа да жайсыз факторлар қосылғанда байқалады. Бұзылған сана синдромдарымен жүретін атеросклероздық психоздар анамнезiнде бірнеше қолайсыз факторлар орын алған (бас жарақаты, сана жоғалту, алкоголизм, ауыр соматикалық аурулар) науқастарда кездеседi. Бұзылған сана синдромының жиі кездесетiн формасы делирий, сирек –қарауытқан жағдай болып табылады. Сана бұзылысының ұзақтығы бiрнеше тәулікпен шектеледі, бірақ рецидивтер орын алуы мүмкін. Бұзылған сана синдромымен церебральды атеросклероз жағдайларының болжамы нашар, жиі психоздан шыққаннан кейiн деменция тез үдейді. Церебральды атеросклероздың 3-шi сатысының (айқын психикалық бұзылыстар сатысы) көрінісі кейде эпилептиформды бұзылыстар болып табылады. Эпилептиформды синдром құрылымы пароксисизмальды құбылыстармен сипаталады: сана жоғалуымен жүетін үлкен атипті тырысулық ұстамалар, амбулаторлы автоматизмдерге жақын бұзылған сана жағдайларымен, дисфориямен жүреді. Пароксизмальды бұзылыстармен қатар церебральды атеросклерозға тән бұзылыстар, бірқатар жағдайларда – эпилепсиялыққа ұқсас тұлға өзгерістері бақыланады. Мұндай жағдайда деменцияның дамуы баяу және айқын деменция бұл синдром пайда болғаннан кейін 8-10 жылдан соң пайда болады. Атеросклероздық психоздың салыстырмалы сирек түрi галлюциноз болып табылады. әрқашан бұл жағдай кәрiлiк жаста кездеседi. Науқастар комментирлеуші сипаттағы «сырттан» дауыстар естидi. Кейде галлюциноздың клиникалық көрiнiсi көру галлюцинациясымен сипатталады. Бұл науқастардың психикалық көрiнiстері соматикалық бұзылыстармен (аорта атеросклерозы, тәждік қантамырларының атеросклерозы, кардиосклероз) және органикалық сипаттағы неврологиялық симтомдармен (қарашықтың жарыққа нашар реакциясы, мұрын, ерiн қыртыстарының жайылуы, Ромберг позасындағы тұрақсыздық, қол треморы, оральды автоматизм синдромы) бірге жүреді. Моторлы-сенсорлы және амнестикалық афазия түріндегi дөрекі неврологиялық симптомдар да байқалады. Неврологиялық және психопатологиялық симптомдар арасында параллелизм байқалмайды. Гипертониялық ауру кезіндегі психикалық бұзылыстар Атеросклероз және гипертониялық аурулардың көріністері бір қантамырлық патология формасы болып табылады. Гипертониялық және атеросклероздық психоздармен науқастарда ортақ көріністер жиі байқалады: жастық период, тұқым қуалаушылық, преморбидтi белгiлер, әртүрлi экзогендi факторлар (алкоголизм, бас-ми жарақаттары, психогениялар). Осының барлығы ортақ қантамырлық – милық үрдістердің осы аталған түрлерінің, әсіресе ерте даму сатыларында патогенезінің, клиникалық және патоморфологиялық ерекшелiктерiнің ортақтығын көрсетеді. Гипертониялық ауру кезіндегі бастапқы психопатологиялық көрiнiстер церебральды атеросклероз кезіндегі синдромдармен көрініс береді. Атеросклероздық психоздың клиникалық көрiнiсiне ұқсас гипертониялық психоздардың құрылымында аффективті бұзылыстар айқынырақ көрінеді: сандырақпен, депрессиямен, галлюцинозбен үрейлі күй басым болады, сондықтан үрейлі-сандырақтық, үрейлі-депрессивті синдромдар жөнінде айтуға болады. Гипертониялық психоздардың ағымы динамикалы, атеросклероздық психоздармен салыстырғанда ұзақтығы төмен.
Церебральды қантамырлық гипотония кезіндегі психикалық бұзылыстар Бұл бұзылыстар шығу тегі бойынша гипертониялық аурулар кезіндегі аналогты көріністерге жақын және ұқсас психикалық бұзылыстармен жүруі мүмкiн. Гипотония кезінде жиi кездесетiн синдром астениялық болып табылады. Психотикалық бұзылыстар аффективті көріністермен жүруі мүмкін: үрейлі депрессия, сананың қысқа уақыттық бұзылыстары (сананың күңгірттенген бұзылысының эпизодтары) байқалады.
Этиология, патогенез Атеросклероздық және гипертониялық психоздардың, церебральды-қантамырлық генезді психопатологиялық бұзылыстардың да этиологиясы мен патогенезі жеткілікті зерттелмеген. Әлi күнге дейiн неге кейбiр жағдайларда психикалық бұзылыстар дамиды, ал екінші бір жағдайларда дамымайтыны анықталған жоқ. Ұқсас ми аурулары кезіндегі психикалық бұзылыстардың клинико-морфологиялық, биохимиялық зерттеулері және анализiнде тура корреляция анықталмайды. Әртүрлi психикалық бұзылыстар кезіндегі себеп-салдарлық байланыстар күрделі және көпқырлы. Соның iшiнде ең көп мән церебральды-қантамырлық үрдістің үнемі серігі дисциркуляторлы бұзылыстар мен гипоксиялық факторларға берiледi. Сонымен бiрге қантамырлар өткiзгiштiгiнің жоғарылауына және су алмасуының бұзылуына байланысты пайда болған ми ісінуі кейбір психотикалық бұзылыстардың, әртүрлі көріністегі сана бұзылыстарының дамуына маңызды себеп болып табылады. Қантамырлық генездi психотикалық көрiнiстердің дамуында патологиялық негіздің, соның iшiнде патологиялық тұқымқуалаушылық, преморбидтi жағдай ерекшеліктері, жасына байланысты науқас реактивтiлiгiнiң өзгеруi және әртүрлі экзогениялар мен психогениялардың да мәні жоғары. Бас миының қантамырлық аурулары кезінде ақыл кемдігінің пайда болуында мидағы деструктивтi үрдістердің маңызы зор. Продуктивтi психикалық бұзылыстарсыз ақыл кемдігінің дамуында қантамырлық үрдістің баяу қарқыны да маңызды рөл ойнайды. Бас миының қантамырлық аурулары кезіндегі психикалық бұзылыстардың патоморфологиялық суреттемесiн бағалағанда оны гипоксиялық энцефалопатия ретінде квалификациялауға болады. Емі және сараптамасы Қантамырлық аурулар кезіндегі психикалық бұзылыстарды емдегенде ең алдымен негізгі патологиялық қантамырлық үрдіске әсер ету қажет. Қантамырлар спазмы мен ми гипоксиясын жойғаннан кейін бас миының қанмен қамтамасыз етілуін жақсартуға және қалыптастыруға бағытталған терапиялық әсерлер кешенін жүргізу ұсынылады. Нейротропты спазматикалық әсерді вегетативтi реттеудің әртүрлі звеносына әсер ететін заттар көрсетеді. Бұл препарат тобына холинолитикалық (атропин, белладона, метамизил және т.б.), антиадренолитикалық препараттар (пироксан, анаприлин және т.б.), ганглиоблокаторлар (пентамин, диколин, изоприн және т.б.) жатады. Спазмолитикалық әсерi бар препараттарға – транквилизаторлар (седуксен, грандаксин, элениум және т.б.), ұйықтататын препараттар (эуноктин және т.б.), нейролептиктер (френолон, галоперидол және т.б.) жатады. Милық және коронарлы артериялардың қанмен қамтамасыз етілуін жақсартатын препараттарға танымал спазмолитикалық және коронарлы қантамырларды кеңейтетiн препараттар ы (но-шпа, компламин, дибазол, курантил, стугерон және т.б.) жатады. Гиполипемиялық препараттарды (мисклерон, никотин қышкылы және т.б.) қолданған дұрыс. Витаминдер кешенін (Е, РР, А, В, В6, В12, В15) және олардың комбинацияларын (ундевит, пангексавит және т.б.) кеңінен қолдану қажет. Гармональдық препараттар және аноболикалық стероидтар қолданылады (нерабол, ретаболил). Гипоксияға қарсы күреске бағытта поли - және реополиглюкин, кокарбоксилаза, АТФ және т.б. препараттар қолданады. Қанмен қамтамасыз етілуді және оксигенацияны жақсартатын препараттарды қолданудың да мәні бар (гипербариялық оксигенация). Сандырақ кезiнде доминирлеуші психопатологиялық синдромдарға байланысты нейролептиктер, депресия кезінде – трансквилизаторлармен (седуксен, реланиум және т.б.) бірге антидепрессанттар қолданылады. Дәрiлік терапия жүргізгенде, әсiресе нейролептиктермен, науқастың жалпы жағдайын, қантамырлық жүйесінің күйін ескеру қажет, аталған препараттардың дозасын ұқыпты таңдап, минимальды мөлшерлерден бастап, өзге психоздарды емдеу кезіндегідей орташа терапиялық дозаға дейін жеткізбеген абзал. Психотерапиялық емдеу әдісі (әсіресе рациональды психотерапия) және еңбек терапиясы ерекше зейінді қажет етеді. Қантамырлық аурулардың бастапқы сатысының психикалық бұзылыстары ғана бақыланғанда науқастар еңбекке қабiлетiн жоғалтпайды, өз мамандығы бойынша жеңілдеу жағдайда жұмысын жалғастыра алады, мұндай жағдайда оларға 3 топ мүгедектiктiгі тағайындалады. Айқын ақыл кемдігі және қантамырлық психоздар орын алғанда еңбекке қабiлеттiлiк толық және тұрақты жоғалады. Сот-психотерапиялық сараптама өткізгенде науқастардың қабiлеттiлiгiн бағалау келесідей: науқастар психоз және деменция жағдайында қабiлетсiз, психотикалық емес және айқын деменция белгілері болмаған жағдайда қабілеттілік күйі индивидуальды ретте шешіледі. Тарау. МИ IСIКТЕРI КЕЗІНДЕГІ ПСИХИКАЛЫҚ БҰЗЫЛЫСТАР Жоғарыда сипатталған мидың органикалық зақымдануларынан кейінгі кезекте кең таралғаны ми iсіктері кезіндегі психикалық бұзылыстар, Гентингтон хореясы және Паркинсон ауруы болып табылады. Ми iсiктерi кезіндегі психикалық бұзылыстар көптеген факторларға тәуелді: iсiк сипаты, оның өсу жылдамдығына және орналасуына, жастық және конституциональды – генетикалық бейімділікке. Ми iсiктерi кезіндегі психопатологиялық синдромдардың сырттай айқындылығы, олардың өткірлігі кейде ми ісігімен науқастардың психиатриялық ауруханаларға әртүрлi психоздар диагнозымен түсулеріне әкелiп соқтырады. Ми ісiктері кезіндегi психикалық бұзылыстар жиі сана өзгерісімен сипатталады, ол обнибуляциядан есеңгіреу мен сопор жағдайына дейін болады. Осыған байланысты зейін белсенділігі, зейінді жинақтау және есте сақтау қабілеті төмендейді, ойлау қарқыны баяулайды. Науқастар инициативасыз, болбыр әлсiз, астенизацияланған, апатиялы, болып жатқан жағдайларға немқұрайлы. Күшті бас ауырулары болуы мүмкін. Осы психикалық бұзылыстар бірқатар неврологиялық синдромдармен бірге жүреді: агнозиялық, апраксиялық, эпилептиформды және т.б. Ми iсiктерi кезінде клиникалық психопатологиялық көрiнiстер жиі кездеседі, және олардың кейбiрi ісік ауруларына аса тән және диагностикалық маңызы бар, себебі олар ісіктік үрдіс диагнозын қою және топикасын анықтау үшін қосымша симптомдар болып табылады. Иіс, дәм сезу, көру және есту галлюцинациялары iсiктiң самай бөлiгiнде орналасуында байқалады; амнестикалық бұзылыстармен апатико-абулиялық синдром маңдай бөлiгiне тараған iсiктерге тән және т.с.с. Ми iсiктерi кезінде психоздар сирек кездеседi, жиі олар эпизодты, қысқа уақытты және делириозды, аментивті немесе қарауытқан түрде сана күңгірттенуімен жүреді, кейде галлюцинаторлы-параноидты синдром дамиды. Жиі ағымы үдемелі амнестикалық және эпилептиформды синдромдар да бақыланады. Ми iсiктерi кезіндегi психопатологиялық бұзылыстар патологиялық үрдіске (ісіктік) жауап ретіндегі жалпы милық реакция болып табылады және мидағы ісіктік үрдіске арнайы болып табылмайтын сана бұзылуларымен және басқа да синдромдармен көрінеді. Ісiктерді ерте даму сатысында диагностикалау қиын және операцияға көрсеткіші жоғары. Психикалық бұзылыс ерте дамыған ми iсiгiмен сырқат науқастардың тең жартысы дерлік психиатриялық ауруханаларға түседі. Жиі ми iсiктерiнiң орнына ми қантамыр аурулары, сирек – мидың атрофиялық үрдістері диагнозы қойылады. Әсiресе кәрiлiк кезеңде диагноз қою қиын, себебі бұл жаста жалпымилық бұзылыстар және бас сүйек ішілік қысым жоғарылауы синдромдары айқын көрінбейді. Осындай жағдайларда симптоматиканың өсу қарқыны, соның ішінде неврологиялық бұзылыстармен бірге жүретін психотикалық симптомдардың өсу қарқыны ерекше маңызға ие болады, көз түбін зерттеу (іркіліс, көру алаңы өзгерген) және лабораториялық мәліметтері (жұлын сұйықтығын зерттеу, электроэнцефалография, бас сүйегiнiң ренгенографиясы, ангиография, пневмоэнцефалография, компьютерлiк томография) маңызды орын алады. Ми iсiктерiнiң емi хирургиялық жолмен жүргізіледі. Симптоматикалық терапиясына дегидратациялық ем жатады. Бас миының басқа органикалық аурулары кезіндегі психоздардың емі тәрізді психикалық бұзылыстар транквилизаторлар және нейролептиктердің төмен дозасымен басылады. Ми ісiктері кезіндегі психикалық бұзылыстардың болжамы iсiк үрдісінің болжамына толықтай тәуелді. Ми iсiгi алынуға келмейтін жағдайда болжам нашар. Еңбектік сараптама жүргізгенде психикалық бұзылыстары айқын көрінетін науқастар еңбекке қабілеттілігі толық жойылған деп танылады. Осы жағдайларда ми iсiгiмен науқастар қабiлетсiз болып табылады. Сот-психиатриялық сараптама шешімі психикалық және неврологиялық бұзылыстардың айқындылық дәрежесіне байланысты болып табылады. V Тармақ ЭНДОГЕНДI ЖӘНЕ ЭНДОГЕНДI–ОРГАНИКАЛЫҚ ПСИХИКАЛЫҚ АУРУЛАР Бұл топқа бізде бар мәліметтер психика бұзылысына алып келетін ағзадағы iшкi үрдістер патологиясын дәлелдеп тұрғанымен себебі әлі күнге дейін анықталмаған аурулар жатады. Бұл аурулар клиникалық көрiнiсi жағынан бiртекті. Олардың әрқайсысына тән клиникалық көріністерi болады. Сонымен қатар эндогендi аурулар осы аурулармен тұқым қуалау бейiмділігі бар адамдарда жиi кездеседi. Эндогендi аурулардың пайда болу қаупінің туыстық дәрежесіне байланыстылығы да анықталған. Эндогендi – органикалық аурулардың тұкымқуалаушылыққа бейімділігі толық анықталмаған. Бұл аурулар кәрiлiк және кәрілік алды кезеңде жиi кездеседi. 24 Тарау. ШИЗОФРЕНИЯ Шизофрения – этиологиясы анықталмаған, созылмалы ағымға бейiм, науқас тұлғасының типті өзгерiстерiмен және әлеуметтік адаптация және еңбекке қабiлеттіліктің тұрақты бұзылыстарына алып келетін әртүрлі айқындылық дәрежесіндегі өзге психикалық бұзылыстармен көрінетін психикалық ауру. Бұл ауру кезінде науқастар тұйықталады, әлеуметтік қатынастарын жоғалтады, эмоциональды реакциялардың кедейленуі бақыланады. Сонымен қатар түйсік, қабылдау, ойлау, қозғалыстық-еріктік сфераның әртүрлi дәрежедегі бұзылыстары анықталады.
Жалпы клиникалық сипаттамасы
Шизофрения жеке ауру ретiнде алғаш немiс психиатры Э.Крепелинмен бөлiніп қарастырылды. Ол гебефрения (Е.Геккер), кататония (К.Кальбаум) және параноидтар (В.Маньян) диагнозы қойылған науқастар тобын алып, катамнездерін бақылағанда, оларда алыс кезеңде өзiне тән ақыл кемдігі дамығанын байқаған. Осыған байланысты Э.Крапелин осы үш топ ауруларды бiрiктiрiп, оларды ерте ақыл кемдігі деген атаумен атады (dementia praecox). Жеке ауру ретінде қарастыра отырып, бұл дерттің жазылу мүмкіндігін ол жоққа шығармады. Мұндай жiктеу принципiндегi танымал қайшылық өзiне назар аудартты және сын көзбен бағаланды. Кейiнiрек швейцария психиатры Е.Блейлер (1911ж) бұл ауруға жаңа атау «шизофрения» (грекше шизо – ыдырау, френ - жан) терминiн ұсынды. Е.Блейлер бұл ауруға өзіне тән ақыл кемдігі жағдайымен аяқталу емес, тұлғаның психикалық үрдістерінің ерекше диссоциациясы, оның дертті үрдіс нәтижесіндегі арнайы өзгерісі тән деп есептеді. Ол бұл дерттің біріншілік және екіншілік белгілерін ажыратты. Бiрiншiлікке ол науқастың әлеуметтік контактын жоғалтуын (аутизм), эмоциональдылықтың кедейленуін, психиканың ыдырауын (ойлаудың ерекше бұзылыстары, әртүрлі психикалық көріністер арасындағы диссоциация және т.б.) жатқызды. Осы психикалық бұзылыстардың барлығы тұлғаның шизофрениялық тип бойынша өзгеруі ретінде қарастырылды. Бұл өзгерістерге шизофрения диагностикасында шешуші мән беріледі. Е.Блейлермен екiншi реттiк деп танылған басқа психикалық бұзылыстар сенестопатиялармен, иллюзиялармен, галлюцинациялармен, сандырақтық идеялармен, кататониялық және т.б. бұзылыстармен көрінеді. Бұл бұзылыстарды ол шизофрения диагностикасында мiндеттi деп санаған жоқ, себебi олар басқа ауруларда да кездеседi, дегенмен олардың кейбiрi шизофренияға аса тән болып келеді. Шизофренияның жеке формалары анықталып, суреттелді. Оның үш классикалық: гебефрениялық, кататониялық және параноидты формаларына төртiншi – қарапайым формасы қосылды. Кейiнiрек басқа да формалары суреттелді: ипохондриялық, кезеңдік және т.б. Формаларды жетекшi синдром негiзiнде бөлiндi. Бiрақ, клиникалық бақылаулардың көрсетуi бойынша шизофренияның әртүрлi формаларында тән психопатологиялық симптоматика өзiнiң тұрақтылығымен ерекшеленбедi. Бастапқы кезде қарапайым формада өткен ауру, кейін келе параноидты және басқа формалардың психопатологиялық белгiлерімен көрініс беруі мүмкін болды. Шизофренияның психопатологиялық көрiністері көп түрлiлiгiмен ерекшеленедi. Өздерiнiң ерекшелiктерiне байланысты олар негативтi және продуктивтi болып бөлiнедi. Н е г а т и в т i функциялардың түсіп қалуы немесе бұрмалануын білдіреді, п р о д у к т и в т i – ерекше психопатологиялық симптоматиканың пайда болуымен: галлюцинация, сандырақ, аффективті күйзеліс және т.б. сипатталады. Науқастың психикалық жағдайында олардың арақатынасы және айқындылық дәрежесі аурудың үдемелілігі мен формасына тәуелдi. Шизофренияға, атап кеткендей, науқас тұлғасының өзгерiсiмен сипатталатын ерекше бұзылыстар тән. Бұл өзгерістердiң айқын көрінуі ауру үрдісінің қатерлiлігін көрсетедi. Бұл өзгерістер науқас тұлғасының барлық психикалық қасиеттерiне қатысты. Дегенмен интеллектуальды және эмоциональды бұзылыстар аса тән болып келеді. И н т е л л е к т у а л ь д ы бұзылыстар ойлау бұзылысының әртүрлi вариантымен көрiнедi: науқастар бағынбайтын ой ағынына, кідірісіне, параллелизміне және т.б. шағымдар айтады. Оларға кiтаптан оқыған тексттiң мазмұнын түсiну қиын және т.с.с. Жеке сөйлемдерден, сөздерден ерекше мағына түйсіну, жаңа сөздер ойлап табуға (неологизмдер) тенденция бақыланады. Ойлау жиі қалқымалы болып келеді, сөздерінде логикалық байланссыз бiр тақырыптан бiр тақырыпқа ауысу байқалады. Дертті өзгерістер тереңге кеткен науқастардың сөздеріндегі логикалық ретсіздік сөз үзілісі (шизофазия) сипатын алады. Э м о ц и о н а л ь д ы б ұ з ы л ы с т а р моральды-этикалық қасиеттердi, үйірлік және жақындарына деген аяныш, түсіністік сезімін жоғалтудан басталады, ал кейде бұл жеккөру және ызалылық сезімімен бірге жүредi. Сүйiктi ісіне қызығушылық төмендеп, уақыт өте келе тiптi жоғалады. Науқастар ұқыпсыз, қарапайым жеке бас гигиенасын сақтамайды. Аурудың елеулi белгiсi олардың жүріс-тұрыстарының ерекшеліктері де болып табылады. Оның ерте белгiлерi науқастың тұйықталуы, туыстарынан алшақтау, қылықтарындағы оғаштықтар: бұрын науқас тұлғасына тән болмаған ерекше iс-әрекеттер, жүріс-тұрыс мәнері байқалады және осы әрекеттерін ешқандай жағдаймен байланыстыруға келмейді. Сонымен қатар шизофренияға өзiндiк сенестопатиялық көрiністер тән: басында және дененің басқа да бөліктеріндегі жағымсыз сезiмдер. Сенестопатиялар түсініксіз, оғаш сипатта болады: науқастар миының жарты шарының кернеп тұрғанына, асқазанның кебуiне және т.с.с. шағымдар айтады. Сенестопатиялық көрiністердің орналасуы соматикалық ауруларда болатын ауру сезiмдеріне сәйкес келмейдi. Қабылдау бұзылуы жиі есту галлюцинацияларымен және әртүрлi сезім мүшелерінің әрқилы жалған галлюцинацияларымен көрінеді: көру, есту, иiс сезу т.б. Сандырақтық күйзелістер ішінен сандырақтың әртүрлi формаларын бақылауға болады: паранойяльдi, параноидты, парафрендi, ерте сатыларында - жиі паранойяльды. Шизофренияға авторларының есімімен Кандинский-Клерамбо синдромы деп аталатын псевдогаллюцинациялармен бірге жүретін физикалық әсер ету сандырағы айтарлықтай тән болып келеді. Қозғалыстық – ерiктік бұзылыстар өздерiнiң көрініс берулері жағынан көпқилы. Олар ерікті әрекеттер бұзылысы түрiнде де және күрделi еріктік актiлер патологиясы формасында да көрінеді. Ерікті әрекет бұзылысының көрнекі түрi кататониялық синдром болып табылады. Кататониялық синдром құрамына кататониялық ступор және қозу кiредi. Кататониялық ступордың жеке өзiнiң екi түрi болуы мүмкiн: люцидтi және онейроидты. Люцидтi ступор кезiнде науқастарда қоршаған ортада қарапайым бағдарлау және ондағы құбылыстарды бағалау сақталады, ал онейроидты жағдайда науқас санасы өзгерген. Люцидтi ступор жағдайынан шыққан науқастар сол кезеңде болған оқиғаларды есiне сақтайды және әңгімелеп бередi. Онейроидты жағдайдағы науқастар ступорозды күйде өздерін жаулап алған фантастикалық күйзелістер мен елестер жөнінде әңгімелейді. Ступорлық жағдай кататониялық қозу жағдайы сияқты күрделi психопатологиялық құрылым, оның құрамына әртүрлі симптомдар кiредi. Бұл синдромдар жөнінде нақтырақ 9-тарауда жазылған. Күрделi ерiктiк актiлер, ерiктiк үрдістер дерт әсерiнен бірқатар бұзылыстарға ұшырайды. Апатия және сылбырлықпен аяқталатын еріктік белсенділіктің төмендеуі аса тән болып келеді, еріктік бұзылыстардың айқындылық дәрежесі дерттің үдемелілік дәрежесіне байланысты болып келеді. Кейбiр науқастарда қандай-да бір дертті идеяларға және сенімдерге байланысты белсендiлiк артуы мүмкiн. Мысалы, сандырақ идеяларымен науқастар аса ауыр қиындықтарды жеңе алады, инициатива мен табандылық танытып, үлкен жұмыстар атқарады. Науқастардың сандырақтық идеяларының мазмұны әртүрлі болады. Сонымен қатар ол заман рухын және әлеуметтік маңызды құбылыстарды бейнелейдi. Егер ежелгі заманда науқастар сиқырлы күштер, дiни мотивтер басым орын алған болса, ал қазiр ғылым мен техниканың жетiстiктерi жиі көрініс береді. Шизофренияның тұрғындар арасында таралу дәрежесі ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан маңызды мәселе болып отыр. Оған жауап табудың қиындығы тұрғындар арасында мұндай науқастарды толық анықтау мүмкінсіздігінде болып отыр. Бұл шизофрения болмысын түсіндіретін сенімді мәліметтердің және оны анықтайтын диагностикалық критерийлердiң жоқ болуымен байланысты. Қолымызда бар эпидемиологиялық зерттеулердің нәтижелерi мен статистикалық деректер оның таралуы барлық елдерде бірдейлігін және жалпы тұрғындарға шаққанда 1-2 % құрайтынын көрсетті. Шизофрения дамушы елдерде сирек кездеседі деген бастапқы мәлімдеме дәлелденген жоқ. Дамушы елдерде арнайы жүргiзiлген зерттеулер нәтижесiнде шизофрениямен науқастардың саны 1000 тұрғынға шаққанда Европа елдерiндегi шизофрениямен науқастар санына сәйкес келдi. Тек бұл дерттің клиникалық көріністерінің қандай-да бір түрлерінің кездесуінде айырмашылықтар болды. Дамушы елдерде тұратын науқастар арасында сана шатасуымен жедел жағдайлар, кататониялық көріністер жиi кездеседi. Шизофрения кез-келген жас кезеңінде басталуы мүмкін. Дегенмен шизофрения дамуына аса тән жас кезеңі 20-25 жас. Шизофренияның бастапқы клиникалық көріністерінің кейбірінің өзiндiк оптимальды мезгiлі бар. Параноидты көріністермен шизофрения нефроз тәрізді симптоматикамен жиі 30 жастан кейiн, ойлау бұзылысы көрінісімен – жасөспірімдік шақта басталады. Ер адамдарда әйелдерге қарағанда ауру ерте басталады. Клиникалық көрінісінде де науқас жынысына қарай ерекшеліктер болады. Әйелдерде ауру жедел өтедi, әртүрлі аффективтi патология жиі және айқынырақ болады. Ауру көпжылдық созылмалы, үзiлiссiз немесе ұстамалы ағыммен ерекшеленеді. Үзiлiссiз ағымында ауру қатерлi дамиды және 3-5 жыл ішінде ауыр, тұлғаның соңғы өзгерісі жағдайына алып келуі мүмкін. Соңғы күйдің типті формасы апатиялық ақыл кемдігі болып табылады: науқастар әрекетсiз, ешнәрсеге қатыссыз, сөздерi монотонды. Оларды қарапайым жұмыстарға баулу қиын. Соңғы жағдай көрінісi ортақ тән белгiлермен көрініс бере тұра әртүрлі болып келеді. Тұлғаның өзіне тән ауыр өзгерістерімен: апатия, аутизм, ойлау бұзылыстарымен қатар – басқа да психикалық бұзылыстар болуы мүмкін, олар бірігіп соңғы жағдайлардың кең спектрін құрады. Қосымша психикалық бұзылыстарға фантастикалық жүйеленбеген сандырақтық идеялар, галлюцинациялар, ойлаудың шизофазиямен көрінетін ерекше бұзылыстарын және т.б. жатқызуға болады. Мұндай қолайсыз нәтиже шизофренияның қатерсіз ағымында да байқалуы мүмкiн, бiрақ аурудың ұзақ ағымынан кейiн дамиды. Шизофренияның үзiлiссiз ағымының өзінде де салыстырмалы түрде қолайлы нәтиже болуы мүмкiн. Ауру дамуының жеке сатыларында, және де кейінгі кезеңдерінде де дертті үрдіс психиканың терең емес зақымдану симптомдарымен (тұлғаның айқын өзгерістерінсіз невроз және психопатия тәрізді, редуцирленген галлюцинациялар және сандырақтық идеялармен) көрінуі мүмкін. Осындай жағдайларға және аурудың белгiлерiн толық жоюға ем нәтижесінде қол жеткізуге болады. Ұстама тәрiздi ағымда ауру ұстамаларының ашық аралықтармен кезектесуі бақыланады. Ауру ұстамасы жедел психопатологиялық жағдайлармен сипатталады. Галлюцинаторлы, сандырақтық немесе басқа психопатологиялық көріністер эмоциональды кернеулiс күйімен - қорқыныш, депрессия, көңiл-күйдiң көтерiлуiмен, кейде сана бұзылысымен бiрге жүреді. Аурудың ұстама тәрiздi ағымында науқас тұлғасының өзгерістерi айқын болмайды. Тұлғаның бұл өзгерістері жөнінде ұстама аралық кезеңдерде ғана дөп басып айтуға болады, өйткені ұстама кезінде олар аурудың психопатологиялық көріністерімен бүркемеленеді. Ұстамалар санының көбею дәрежесіне байланысты науқастардың тұлғалық өзгерістері күшейе түседi. Сонымен бiрге ұстама аралық кезеңде байқалатын қалдық симптомдар да күшейедi. Науқастарда ұстама саны оның өмір кезеңінде әртүрлі, жиі 2-3 рет болады. Ауру ағымының көрсетілген нұсқалары бір науқаста қатаң сақталмайды. Үзiлiссiз ағымнан ұстама тәрiздi ағымға өтіп, немесе керiсiнше болуы мүмкiн. Дегенмен ауру ағымындағы ортақ тенденция анық көрініп тұр, науқас жағдайы мен дертті күйдің келесі динамикасы арасында тәуелділік бар, бұл байланыс дерттің жақын арадағы, және де алыс кезеңдегі салдарын болжауға мүмкіндік береді. Шизофренияны жеке ауру ретінде қабылдағаннан бері клиникалық көріністерiнің әрқилылығына және дерттің әртүрлі аяқталуына байланысты жүйесін құруға көптеген әрекеттер жасалды. Шизофренияның клиникалық көріністерін ары қарай зерттеулер мәліметтері оның көпқырлылығын 4 формаға сыйғызу қиындығын көрсетті. Басқа да формалары ажыратылды: ипохондриялық, тон тәрiздi, кезеңдік және т.б. Шизофренияның неврозбен және психопатиямен науқастардағы көріністерге ұқсас клиникалық белгiлерi суреттелді. Бұл тек сыртқы ұқсасатық болып табылады. Оларды тексергенде тұлғалық өзгерістердiң күшейгендiгi байқалады. Ұзақ катамнездік бақылау арқылы арнайы клиникалық тексерулер шизофренияны жүйелендірудің маңызды критерийлерiн анықтауға мүмкіндік берді. Бұл критерий ауру ағымының принципi – шизофрениялық үрдістің үдемелілік ерекшелiгi болып табылды. А.А.Снежневскиймен мұнымен қатар аурудың психопатологиялық көріністерi мен оның дамуының динамикасы арасындағы тығыз байланыс көрсетілді. Осының негiзiнде шизофренияның үш негiзгi варианты көрсетiлдi: үзiлiссiз, кезеңдік (рекурренттi), ұстама тәрiздi – прогредиенттi (тонтәрiздi).
Үзiлiссiз ағымды шизофрения Үзiлiссiз ағым шеңберінде үрдістің қатерлiлiк дәрежесiмен анықталатын аурудың жеке формалары анықталды: қатерлi (ядролық), орташаүдемелі (параноидты), баяу ағымды немесе азүдемелі (невроз тәрiздi және психопатия тәрiздi). Шизофренияның аталған формаларының әрқайсысына белгілі бір психопатологиялық көріністер тән. Қатерлi (ядролы) шизофрения. Жеткiншек жаста пайда болады, қатерлi ағыммен сипатталады. Аурудың алғашқы белгiлерiнiң пайда болуынан оның түпкілікті дамуына дейiн 2-3 жыл өтедi. Бұл науқастарда бірінші кезекте негативтi бұзылыстар пайда болады, одан кейiн ғана позитивтi бұзылыстар қосылады. Позитивтi өзгерістер психопатологиялық синдромдардың полиморфизмiмен ерекшеленеді. Ядролы шизофренияның болжамын нашарлататын факторларға оның терапияға аса резистенттiлiгi де жатады. Аурудың басталуы бұрмаланған пубертатты кризді еске түсіреді және екi варианттан тұрады: энергетикалық потенциалдың төмендеуі және эмоциональды дефициттің пайда болуы. Энергетикалық потенциалдың төмендеуі ең алдымен үлгерім нашарлауымен, сабақта өнімділіктің төмендеуімен, кейде үй тапсырмаларына жұмсалатын уақыттың ұзаруымен көрінеді. Мұндай науқастар кейін келе кластар қалдырады, оқи алмағандықтан мектепті тастап кетеді. Энергетикалық потенциал төмендеуі жиі метафизикалық интоксикация жағдайымен бірге жүреді: науқастар глобальдi философияны, ғылыми пробремаларды (тұрмыс мәні, тіршіліктің шығу тегі және т.б.) зерттеумен айналысады, бірақ бұл еңбектері олардың арнайы білімінің болмауына және науқастар өнімділігінің күрт төмендеуіне байланысты ешқашан нәтиже бермейді, науқастар бұл зерттеулерге көп уақыттарын жұмсайды. Эмоциональды дефициттің дамуы ең алдымен ата-анасына деген қатынастың бұзылуымен, жиi тiтiркенгіштік пен агрессивтiлікке бейімділікпен эмоциональды салқындық пайда болуымен көрінеді. Кейіннен науқастарда өз тұлғасына немқұрайдылық пайда болады: олар күтінбейді, жуынбайды, ештеңе iстемейдi және т.б. Осы суреттелген жағдайлар соңғы апатико-абулиялық - жағдайда өтуi мүмкін, бұл кезде басқа психотикалық бұзылыстар редукцияланған күйде болуы мүмкін. Клиникалық көрінісiнде интеллектуальды белсенділіктің құлдырауы, эмоциональды жетiспеушiлiк, энергетикалық потенциалдың төмендеуі және т.б., яғни негативті бұзылыстардың басым болуы ядролық шизофренияның қарапайым вариантына тән. Науқас 20 жаста. Психикалық аурулармен тұқымқуалау ауырлығы жоқ. Анасының жүктiлiгi мен босануы асқынусыз өткен. Жүруi және сөйлеуi уақытымен дамыған. Мiнезi сабырлы, аз сөйлейтін, жалғыз ойнағанды ұнатқан. Мектепке дейiнгi жас кезеңіндегі аурулары: салқын тию, қызылша, қызамық, 2 жыл деңгейінде (5 жастан 7 жасқа дейiн) қараңғыдан қорқыныш байқалған. Қараңғыдан неге қорқатынын бiлмейдi. 1 классқа барғанда қараңғыдан қорқыныш жоғалған. Мектепке 7 жастан барған. Орташа оқыған. Үйге берген тапсырманы жолдастарынан көшiрiп алатын болған. Мiнез-құлқы сабырлы күйінде қалған. Бiр күнi ата-анасына басының ішінен бiр дауыстар еститiндiгiн айтқан. Психиатриялық ауруханаға жатқызылған. Ауруханада стереотипті қозғалыстар, гримасалар, шайнау және мойын бұлшық еттерiнiң тонусының жоғарылағаны байқалған. Кейде бiрнеше сағат бойы бiр позада тұрып қалған, кейде күрт қозу жағдайына ауысқан, агрессивтi, өз киiмдерiн жыртып, науқастарға және персоналдарға шабуыл жасаған. Өзiн күтінбейді, жуынбайды. Тәбетi өте жоғары, басқа аурулардың тамағын тартып жейдi. 1981 жылы П.П.Кащенко атындағы ауруханаға ауыстырылды. Сол кезден бері жағдайы өзгеріссiз қалды: ешкiммен қатынасқа түспейді, көп уақытын төсекте өткізеді, ән айтады, ерiксiз күле бередi, былдырлайды. Кейде қабағын түйіп, бір нәрсені тыңдағандай болады, бірде қозғыш, дәлізде жүгіріп, бір жаққа талпынады, науқастарға агрессия танытады. Тәбеті жоғары, кез-келген нәрсені аузына салады: конфеттерді орамасымен жейді, бірнеше рет целлофанды пакетті жұтуға тырысқан. Ауруханада науқас нейролептиктердiң массивтi дозасын алды, бiрақ жағдайы жақсарған жоқ. Ядролық шизофренияның қарапайым түрінен басқа гебефрениялық, параноидты, кататониялық варианттары бар. Ядролық шизофренияның гебефрениялық вариантының дамуы энергетикалық потенциалдың төмендеуі немесе эмоциональды дефициттің пайда болуынан басталады. Ары қарай аталған өзгерістер фонында сандырақтық галлюцинаторлы күйзелістермен, жүріс-тұрыс бұзылыстарымен, полиморфизммен және симптоматиканың қарапайымдылығымен сипатталатын жедел психотикалық күй дамиды. Одан кейiн ол рудиментарлы кататониялық, сандырақтық және галлюцинаторлы құбылыстармен соңғы жағдайға ауысады. Кататониялық симптом жиі алаңғасар жүріс-тұрыспен көрініс береді. Ядролық шизофренияның параноидты вариантының динамикасы күрделiрек. Ол жоғарыда аталып өткен негативтi құбылыстардан басталады, бірақ жедел психотикалық жағдайға дейiн ауруларда энергетикалық потенциалдың төмендеуі немесе эмоциональды жетiспеушiлiк фонында невроз тәрiздi, паранойяльді, психопатия тәрiздi симптомдар дамиды. Невроз тәрiздi симптоматика обсессия түрінде, паранойяльдi симптоматика төмен жүйеліліктегі интерпретативті сандырақпен көрінеді. Психопатия тәрiздi бұзылыстар қозу, дөрекiлік түрiнде, айналадағылармен сыйыса алмаумен, өтiрiкшілдікпен, алкоголизацияға, наркотикалық заттарды қолдануға бейімділікпен көрінеді. Бұл топ науқастарында кейін келе тұрақсыз ктатониялық симптоматикамен параноидты синдром – Кандинский-Клерамбо синдромы пайда болады. Осылайша кататония элементтерімен жүретін сөйлеу үзілісімен (шизофазия) сипатталатын соңғы күй дамиды. Кататониялық вариантының басталуы аталған варианттардағыдай болып келеді. Жедел психотикалық жағдай ступор және субступор деңгейiндегі люцидтi кататониямен көрінеді (жеке сандырақтық және галлюцинаторлы көріністер де орын алуы мүмкін). Соңғы жағдай субступор деңгейiндегі рудиментарлы кататониялық симптоматикамен сипатталады. Параноидты шизофрения.Шизофренияның бұл формасының дамуында паранойяльдi, параноидты, парафрендi сандырақ сатылары және соңғы жағдай сатысы ажыратылады. Бұл аталған динамика схемалы, өйткені параноидты шизофрения дамуы осы сатылардың кез-келгенінде аяқталуы мүмкін. Шизофренияның бұл формасының екi вариантын ажыратамыз: сандырақтық және галлюцианаторлы. Бұл варианттардың негiзгi айырмашылықтары параноидты сандырақ сатысында псевдогаллюцианаторлы синдромның айқындалық дәрежесiне тәуелдi. Параноидты шизофренияның сандырақтық варианты дамуының бастапқыкезеңінде өзіне тән ерекшеліктерімен паранояльды жағдай пайда болады. Ол, ереже бойынша, жоғары жүйелілік дәрежесімен ерекшеленеді. Параноидты этапта - Кандинский-Клерамбо синдромының дамуы алдында қысқа уақыттық жедел пайда болатын үрейлі-сескенгіш күй бақыланады: науқастар қозу жағдайында, қорқыныш сезінеді, өздерiмен не болып жатқанын түсiне алмайды. Содан соң қозу жағдайы басылып, Кандинский-Клерамбо синдромы дамиды. Бірқатар жағдайларда параноидты сандырақ фабуласы паранойяльдi сандырақ фабуласының жалғасы болып табылады. Параноидты сандырақ сатысы құрамындағы Кандинский-Клерамбо синдромы өзгермелі. Кезеңмен синдромның тереңдеуiмен өршу жағдайлары байқалады. Экзоцербация (өршу) үрейлi-сескенгіштікпен қозу жағдайларымен сипатталады. Кейде өз динамикасында Кандинский-Клерамбо синдромы «оң әсер» сипатын алады: науқастардың айтуынша ол әсер жағымды, оларға қанағат, ләззат сезімін шақыру үшін жасалып жатыр дейді. Үрейлi-сескенгіштікпен қозу эпизоды жоғалады, көңiл-күйi жиi көтеріңкі болады. Уақыт өте инвертирленген психотикалық автоматизм деп аталатын жаңа жағдай пайда болуы мүмкін. Науқастар кенеттен өздерінің өзгелерге әсер ете алатын күштерінің бар екендігіне «көздері жетеді». Инвертирленген психикалық автоматизмнiң пайда болуы парафрендi жағдайға ауысу сатысының дамығанын көрсетеді. Парафрендi сатыда науқастарда экспансивтi, псевдогаллюцианаторлы және конфабуляторлы парафрения дамуы мүмкін, және парафренияның бір формасының екіншісіне ауысуы мүмкін. Соңғы жағдай сөз үзілісімен, неологизмдермен сипатталады, аурулардың сөздерiнде бұрынғы парафрендi сандырақтан үзiндiлер жиi байқалады, кататониялық құбылыстар да байқалуы мүмкін. Науқас 44 жаста. Психикалық аурулармен тұқым қуалау ауырлығы жоқ. Мерзімінде туылған. Ерте дамуы қалыпты. Көп салқын тиген. Қызылша, баспа, нейродермитпен ауырған. Мектепке 8 жастан барған, жақсы оқыған. Осы ауруына дейiн үрейленгiш, өкпелегiш, күмәншіл болған. Достары аз. Мектептен соң техникумға түскен, оны жақсы бiтiрiп, техник-конструктор болып, сосын инженер болып қызмет еткен. 25 жасында үйленген. Ұлы бар. Семьяда қарым-қатынасы жақсы. 30 жастан ауырады. Ешқандай себепсiз тiтiркенгіштік пайда болған, ұйқысы нашарлаған, көңiл-күйi үрейлi. Науқастың айтуынша жұмысындағы басшысы өзiне әдейі түртпектеп, оның өз жұмысын атқара алмайтындығын көрсеткісі келетіндей болған. Қызметтестерiнiң сөздерiнен, iс-әрекеттерiнен өзiне зиян келтіру үшін бағытталған мін, мағына табуға тырысқан. Одан да жақсы жұмыс атқаруға тырысты. Кейiнiрек бастығының қызметтестерімен бірігіп, бәсеке тудырмас үшін өзін ығыстыратындығын «түсiнген». Науқас бұрыннан ғылыми пробремалармен шұғылданатын, және осы сәтте оған өзінен «дарынды тұлға» ретінде олардың құтылғысы келетіндігі жөнінде ой келді. Кейiнiрек науқасқа ғылыми идеялары мен жоспарларын айналадағылар бiлiп жүр деген ой келді. Арнайы құрылғы көмегiмен өзiнiң ойын оқып отыр және шатастырып жатыр деп айтқан. Кезеңдермен қозу жағдайында болды, сөзшең, «ғылыми жобаларымен» әртүрлі мекемелерге баруға тырысқан. Жағдайының нашарлауына байланысты психиатриялық ауруханаларға көп рет жатқызылды. 35 жасына ІІ топ мүгедегі, кейін І топ мүгедектiгіне өтті. Белсенді емдеу жүргізгенде кезеңдермен продуктивті психикалық бұзылыстардың әлсiрегенi байқалған. Соңғы жылдары дертті көріністер айқындылығы азайған. Науқас үшiн сандырақтық күйзелістер өз актуальдылығын жоғалтты. Қарау кезіндегі психикалық жағдайы: уақыт және орын бойынша дұрыс бағдарланған; өз жағдайына сын көзқарас жоқ, өзiн көкіректеніп ұстайды. Сөзi монолог тәрізді, сөзiнде мағына жоқ. Науқастың айтуы бойынша ол көп жаңалықтар ашқан, жаңа академия құрып, оның басшылығымен ұзақ өмiр сүру және космос пробремалары шешіледі. Бөлiмшеде ештеңемен айналыспайды. Көп уақытын төсекте өткiзедi, немесе дәлiзде әрi-берi жүредi. Басқа аурулармен қатынаспайды. Параноидты шизофренияның сандырақтық вариантымен салыстырғанда галлюцинаторлы вариантында паранойяльды сандырақтың жоғары дәрежелі жүйесi жоқ. Парафрендi жағдайға өту аздап өзгеше болады. Жалған галлюцинациялар сипаты параноидты сандырақ сатысында-ақ өзгередi және оның нәтижесi ретiнде жалған галлюцинаторлы парафрения дамиды. Экспонсивтi парафрения да тән емес. Жалған галлюцианаторлы парафрения көрінісінде бертін келе шизофазия құбылысы пайда болады және қорытынды ретінде соңғы жағдай дамиды. Параноидты шизофрения |
