 ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ Сила воли ведет к действию, а позитивные действия формируют позитивное отношение Как определить диапазон голоса - ваш вокал Игровые автоматы с быстрым выводом Как самому избавиться от обидчивости Противоречивые взгляды на качества, присущие мужчинам Вкуснейший "Салат из свеклы с чесноком" Натюрморт и его изобразительные возможности Применение, как принимать мумие? Мумие для волос, лица, при переломах, при кровотечении и т.д. Как научиться брать на себя ответственность Зачем нужны границы в отношениях с детьми? Световозвращающие элементы на детской одежде Как победить свой возраст? Восемь уникальных способов, которые помогут достичь долголетия Классификация ожирения по ИМТ (ВОЗ) Глава 3. Завет мужчины с женщиной
Оси и плоскости тела человека - Тело человека состоит из определенных топографических частей и участков, в которых расположены органы, мышцы, сосуды, нервы и т.д.
| Літаратура як эстэт. аб’ект. Паняцце маст. тэксту. Слова як матэрыял маст. твора.
Літ. тэкст – тэкст, звязаны з магчымасцямі слова. Слова як матэрыял літаратуры. Літаратурна-маст. слова неабходна разглядаць як умоўны код, як знак. Слова характарызуецца ўсімі семіятычнымі прыкметамі (як знак): 1. Слову ўласціва асн. знакавая функцыя – замяшчэнне. Уся рэчаіснасць апісваецца з дапамогай 4 тыпаў моў. Мовы: - прыродныя (мова кожнага этнасу: бел., руская, украінская); - штучныя (мова рэкламаў, шыльдаў, дарожных знакаў); - метамовы (мова паняццяў, мова навукі, х+у=2, 1+2=3); - другасныя мовы (тып мовы, які ўзнік на падставе першага тыпу – як другаснае разыгрыванне структуры прыроднай мовы: мова маст. літаратуры). Сутнасць другаснасці мовы маст. літаратуры: знакі слоў прыроднай мовы (лексемы) становяцца імем, сімвалам металінгвістычных (другасных) значэнняў. 2. Слова мае азначальны бок (імя), азначаемае, значэнне. Сэнс у семіётыцы паўстае як кантэкстуальная з’ява. Мова – найбольш дасканалая семіятычная сістэма, і пісьменнік, калі звяртаецца да слова, працуе з самым дасканалым семіятычным матэрыялам, бо мова – прадукт развіцця інтэлекту.
Слова як знак тэксту ў літаратуры выступае кодам пэўнага тыпу маст. мыслення. 2 асн. тыпы маст. мыслення – рацыянальнае і ірацыянальнае. Калі коды накладваюцца на рэальнасць і падкрэсліваецца спецыфіка кодаў, мы маем справу з ірацыянальным тыпам маст. мыслення, хар-ным для мадэрновай літаратуры. Калі адбываецца праступоўванне рэчаіснасці над маст. кодамі (дамінаннта рэчаіснасці), тады мы гаворым пра рацыянальны тып маст. светаўспрымання. Гэтыя тыпы роўныя. У гісторыі разумення літаратурна-маст. мовы склалася 3 падыходы: 1) звязаны з імем Л.Цімафеева, які сцвяржаў: “в стихе нет ничего такого, чего б не было в языке”; 2) Тамашэўскі: “Паэтычная мова – мова, уладкаваная спецыфічным чынам”; 3) Бахцін: у літаратурна-маст. творы адбываецца працэс іманентнага (бесперапыннага) удасканаленння мовы.
Тэкст – паслядоўнасць асэнсаваных знакаў, аб’яднаных паміж сабой тэмаю, і які валодае ўласцівасцю звязнасці і цэласнасці. Усякая рэальнасць можа быць прадстаўлены у выглядзе тэксце. Тэкст хар-ца трыма якасцямі: 1) У тэксце знакі маніфестуюцца, выяўляюцца; 2) Часавая і прасторавая абмежаванасць тэксту, тэкст не можа быць бясконцым ні ў часе, ні ў прасторы; 3) Усякі тэкст – структураваная, упарадкаваная сістэма знакаў. У маст. творы словы як знакі сябе рэалізуюць у 2 напрамках: сінтагматычным і парадыгматычным. Сінтагма азначае магч. узаемадзеяння знакаў паміж сабой, знакі тут выступаюць элементам тэксту. Парадыгма харакарызуе магчымасці вылучэння значэння, парадыгма – элемент мовы. Т. ч., тэкст сам па сабе ажыццяўляе камунікацыйную ф-ыю праз узаемадзеянне элементаў тэксту з элементам мовы.
3. Міф – фальклор – літаратура. Міфы ў гісторыі літаратуры. Новаміфалагізаваная свядомасць. У міфах увасобіліся ідэалістычныя ўяўленні стараж.чалавека аб навак. свеце. Міфалагічны светапогляд калісьці замяняў усе формы гр. свядомасці – рэлігію, мараль,мас-ва,права, палітыку, філасофію, якія пазней і вылучыліся з міфалогіі,адчуваючы дагэтуль яе моцны ўплыў. Міфы паўплывалі на многія жанры фальклору (замовы, казкі, легенды, балады і інш.), а праз яго (ці непасрэдна) і на ўсю стараж. і новую бел. літаратуру. Фальклор – вусна-паэт. нар. творчасць. Самы стараж. від слоўнага мастацтва. Хар-на: - ананімнасць; - калектыўнасць стварэння (удасканальвання); - масавая вусная форма бытавання; - шматжанравасць; - нярэдка шматварыянтнасць. Фальклор паўплываў на станаўленне бел. маст. літаратуры, уплывае на яе і зараз. У сваю чаргу асобныя літ. творы фалькларызуюцца, пераходзяць у ананімнае вуснае бытаванне.
У аснове паходжання мастацтва – мімесіс (перайманне). З антычнай эстэтыкі. Усё ў свеце – факты пераймання (і матэр., і дух.). Што першаснае: вобразнае ці прадметнае мысленне? Самая першая форма – вобразнае, абстрактнае мысленне. Чалавек бачыў адбітак жыцця як усю рэчаіснасць у цэлым. Мысленне было сінкрэтычным, нераз’яднаным на састаўныя часткі. Фрэйдэнберг “Паэтыка жанра і сюжэта” (1936): “Увесь свет успрымаўся ў пэўных асэнсаваннях. Спосабам мыслення служыў вобраз. Адзін і той жа рэпертуар вобразаў ахопліваў усё навокал. Водгукам першабытнага чалавека на жыццё было жыццё-адказ («ответная жизнь»), створанае імітацыйнай вобразнасцю.” Метафарычная карціна свету перадавала ўспрыняцце свядомасцю катэгорыі часу. Час успрымаўся ў далёкім мінулым як з’ява цыклічная. Мастацтва пачыналася з самой прыроды, а не з працы. Міфалагічнае мысленне – мысленне на пачуццёвым узроўні. Міфалагічнае мысленне з’яўл. метафарычным. Міфы аказваюцца метафарычнай трансфармацыяй іншых міфаў, якія перадаюць тое самае паведамленне, але іншымі кодамі. Міф у сваёй аснове з’ява шматзначная. Шматзначнасць паслужыла штуршком для раскладання міфа на: - казку;- рэлігію; - гісторыю. Міфалагічнае мысленне хар-ца цэлым шэрагам уласцівасцяў, хар-ных для любога віду маст-ва: - Успрыняцце рэчаіснасці на пачуццёвым узроўні. - Рэальнасць, навакольны свет у міфе адлюстраваны не прамым адлюстраваннем, а іншасказальным, найчасцей гэта метафарычнае іншасказанне. Спосаб метафарызацыі ў міфе – міфалагічная цэласнасць свету адлюстравана праз фрагменты свету, другая ўласцівасць метафарычнасці – адны міфы з’яўл. асновай для сэнсавай трансфармацыі для другіх міфаў, ён пераасэнсоўваецца, метафарызуецца. - Паведамленне ў міфах, маючы змястоўным планам прыкладна адно і тое ж значэнне (жыццё, смерць) рэалізуецца з дапамогайрозных кодаў, г. зн. міфалагічнае мысленне заключае пачаткі разнастайнай сістэмы выказвання. Фальклорнае мысленне хар-ца тымі ж асаблівасцямі, што і міфалагічнае. Асн. розніца палягае ў дыстанцыі паміж адлюстраваным аб’ектам і спосабам яго адлюстравання.
Новаміфалагічная свядомасць. Адраджэнне міфалагічнай свядомасці. Прыкметы ў сучаснай літаратуры: сінкрэтызацыя свету, імкненне сабраць у цэласнасць. Міфалагічная свядомасць успрымала свет цэласным, у якім няма ні пачатку, ні канца. Цыклічны час. Сінкрэтычнае адзінства. Сучаснасць – у сінтэтычным адзінстве, праз часцінку – увесь аб’ём свету. Прынцып хаатычнага, мазаічнага адлюстравання свету. Праз гэта вярнуць устойлівасць. Рэлятыўнасць (адноснасць). Сучасны час – і цыклічны, і гіст.. Маст. прыём – брэкалаж (калейдаскоп падзей, карцінак, станаў) – самадлюстраванне персанажа. “Смерць аўтара”. Рэалісты ішлі следам за аўтарам, усё аўтарскай воляй. Сусаснасць: аўтар падае будаўнічы матэрыял, а маст. свет стварае чытач, становіцца часткай маст. прыроды (як старажытны чалавек лічыў сябе часткай жывой прыроды). “Смерць аўтара” – увядзенне чытача жывой часткай у маст. свет. Легендарные, міфалагічные сюжэты, героі, іх увядзенне ў маст. творы.
4. Нац. карціна свету: агульначал. і нац. ў літаратуры. Паняцце архетыпу. Мова – найбольш важная нац. прыкмета літаратуры. Дзякуючы мове літаратура з’яшляецца найбольш нац. відам мастацтва. У той жа час па сваіх праблемах, пафасе, ідэйнай скіраванасці, чалавеказнаўчай сутнасці літаратура не менш універсальная, чым іншыя віды мастацтва. У сапраўдных творах літаратуры нац. і універсальнае, агульначал. непарыўна знітаваны. Архетып (ад грэч. Першавобраз, мадэль) – універсальны сімвалічны матыў, які існуе ў чал. падсвядомасці і выяўляецца адначасова ў культуры многіх народаў. Тэрмін належыць швейцарскаму псіхолагу і філосафу Юнгу, які ўвёў яго на падставе свайго вучэння пра “калектыўнае бессвядомае” (першабытную памяць чалавецтва) як своеасаблівы выток архаічных рытуалаў, міфаў, сноў, веравання, а таксама мастацтва. У літаратуры архетып канкрэтызуецца ў шэрагу арыгінальных вобразаў, паўтараючыся ў розных нац. літаратурах і ў розныя перыяды. Так, архетып самаахвярнасці чалавека дзеля іншых людзей увасобіўся ў класічным вобразе Праметэя, і ў вобразе Сотнікава. Архетып вясны, адраджэння знайшоў увасабленне і ў казаннях Кірылы Тураўскага, і ў паэзіі Я.купалы. Кожная літаратура выяўляе сваю адметнасць праз успрыманне рэчаіснасці. Кожны твор нясе сваю нац. спецыфіку. Архетыпы звязваюць пэўную літаратуру з іншымі сусветнымі літаратурамі. Звязваюць літаратуры ў адно цэлае, у т.л. і па часавых межах (Рамэо і Джульета = Васіль і Ганна).
Літ-ра – выражэнне нац. ментальнасці. Гэта гіст. працэс. Ва ўсіх літ-рах сус-ца са спецыф.абазн.адных і тых жа чал. рэальнасцях. Архетып–некаторы прававобраз чал. рэакцый, паводзін, эмоцый. Ён фармірав.у глыбінях псіхікі працяглы час і з’яўл. вынікам аднатыпных рэакцый незлічоных пакаленняў нашых папярэднікаў. Той, хто гаворыць архетыпамі, гаворыць нібыта тысячамі галасоў. Пры сустрэчы з архетыпам абуджаецца голас чалавецтва. Архетып рэалізуюць і ў жанратварэнні. Усх.піс-сць стварыла адмысл.жанравыя формы: газэлі, касыды. Японская паэзія распр. хоку, латышы – дайны, украінцы – думы, беларусы – гутаркі.
5. Маст. вобраз. Віды маст. вобразаў. Аб’ём значэння маст. вобраза адрозніваўся ў розныя эпохі ў развіцці тэарэт. уяўленняў. У эпоху антычнасці ў аснове разумення ляжала ідэя мімесісу – пераймання (Арыстоцель). Яно бывае прамое і ўскоснае. Мімесіс – краевугольнае паняцце ў фарміраванні эстэт. думкі.Рэнесансная эстэтыка лічыла, што ў аснове літаратуры ляжаць кананічныя ўзоры арганізацыі маст. выказвання. Усе творы маюць строгі жанр, выгляд. Перыяд перадрамантызму і рамантызма (барока-асветніцтва-рамантызм). Складаюцца новыя эстэт. трактаты: “Лаакаон” Лесінга. Лесінг падтрымлівае ідэю пераймання (мімесіс). Перайманне – не сляпая калька, а спецыфічнае перастварэнне рэчаіснасці. У 19 ст. на змену канцэпцыі Лесінга “жывапісу словам” прыходзіць новая тэорыя псіхалінгв. рэакцыяў чалавека (Даль, Штэйн, Гумбальт). Гумбальт сцвярджаў: “Слова не паведамляе як нейкая субстанцыя чагосьці ўжо гатовага і не ўтрымлівае ў сабе ўжо закончанага паняцця, а толькі пабуджае да самаст. ўтварэння апошняга. Людзі разумеюць адзін аднаго не таму, што яны сапраўды пранікаюцца знакамі рэчаў, і не таму, што паміж імі існуе якоесьці прадвызначанае , каб у дакладнасці ўтвараць адно і тое ж паняцце, а таму, што яны ўзаемна датыкаюцца да аднаго і таго ж звяна ў ланцугу сваіх пачуццёвых уяўленняў у сферы паняцця, націскаюць на адзін і той жа клавіш свайго дух. інструмента, у адказ на што тады і выступаюць адпаведныя, але ў чымсьці не тоесныя паняцці”. Слоўны вобраз з’яўл. не аднамерным паняццем, а шматслойным вынікам рознаскіраваных асацыяцый, якія як бы накладваюцца адна на адну. Маст. Вобраз - універсальная ўласцівасць пачуццёва-інтэлект. дзейнасці чалавека, спосаб і форма адлюстравання і перастварэння рэчаіснасці, захавання і перадачы эстэт. інфармацыі, канкр. і разам з тым абагульнены малюнак чал. жыцця, створаны з дап.вымыслу і мае эстэт. значэнне. Маст. вобраз сінтэзуе ў сабе суб’ект. і аб’ект., эмац. і рац., тыпічнае і індывідуальнае. Дзе няма эстэтыкі, там разбураецца вобразнасць. А з разбурэннем вобразнасці звязваецца разбурэнне мастацтва. Тыпалогія маст. вобразаў: 1) маст. мадэль свету (вобраз-будынак, вобраз-пейзаж, вобраз-мясцовасць, вобраз-звер, вобраз-птушка); 2) вобраз чалавека: - маст. персанаж; - маст. характар; - маст. тып. Вобраз чалавека па-рознаму рэалізуецца ў кожным родзе: у драме – атаясамліваецца з функцыяй персанажа, у эпасе (праз выказванні) праяўляецца праз узаемадзеянне з вобразам апавядальніка, ствараючы карціну інтэрсуб’ектных адносін, у лірыцы – як асобныя перажыванні, якія ствараюць у сукупнасці паняцце лір. героя. 3) слоўны вобраз: - фігуры думкі; - фігуры слова – тропы. Узроўні маст. вобразу: 1) прадметна-зрокавы, або асацыятыўны: - усякі вобраз з’яўл. ў чал. свядомасці зрокава; - узнаўляльнасць; - дынамічнасць і пластычнасць; - зменлівасць; - пераемная факусіроўка. 2) гукасімвалічны: - гук валодае аддаленай семантыкай; - гукавыя комлексы маюць задачы: * гукавая інструментоўка радка; * гукаперайманне; * таўталагічныя фігуры маст. выказвання; * пераклічкі гукавых асацыяцый; * сродак стварэння рытму. 3) рытмастваральны, рытмічны.
Літаратура заўсёды адлюстроўвае рэчаіснасць у маст. вобразах і толькі ў маст. вобразах. Вобраз – гэта адлюстраванне рэчаіснасці ў свядомасці чалавека. Маст. вобраз – спосаб заўсёды эстэт. адлюстравання рэчаіснасці. Рэчаіснасць адлюстроўваецца ў канкр. форме. У маст. вобразе выяўляецца ідэя, якая закладзена аўтарам у маст. твор. Маст. вобраз заўсёды ўтрымлівае ў сабе элемент вымыслу і фантазіі. Эстэт. ідэал выяўляецца праз маст. вобраз. Віды маст. вобразаў: - слоўны вобраз (троп); - вобраз-малюнак; - вобраз-перажыванне; - вобраз-сімвал; - вобраз лір. героя; - вобраз-персанаж; характар (сукупнасць характарыстычных рыс канкр. персанажа, якая робіць яго арыгінальным і цэльным).
6. Віды паэтычных фігур і тропаў. Гісторыя і тэорыя метафары. Яны складаюць слоўны вобраз, утвараюць заканамернасці выкарыстання слова, якія накіраваны на стварэнне эфекту паэтычнай інтанацыі. Паэтычныя фігуры падраздзяляюцца на 2 разнавіднасці: 1) фігуры-думкі – служаць для агульн.завяршэння сэнса тв.у выгл.інтанацый закончанасці 2) фігуры-слова Фігуры-думкіўяўл.сабой пэуныя стыліст.прыёмы з мэтай ствар.цэласнай паэт.інтанацыі у маст.творчасці. Інтанацыя – найбольш важны кампанент пабудовы маст.сэнсу. Да фігуры-думкі адносім: - антытэзу, - выклічнікі, - рыт.пытанні, - сінанімізацыя (вочы, вочкі, зеўры), - літота, - градацыя, - апасіяпеза (прыём недагаворанасці). Фігуры-слова ўключ.стыліст.прыёмы, звязаныя з рознымі аперацыямі над колькасцю і якасцю слоў: - фігуры дадавання слоў: анафара, эпіфара, сімплака (спалучэнне анафары і эпіфары), шматзлучнікавасць (полісіндэтон); - фігуры адымання слоў: эліпс (пропуск), бяззлучнікавасць (алісіндэтон); - фігуры перамяшчэння слоў: інверсія, паралелізм; - фігуры пераасэнсавання слоў: тропы. Трапічная сістэма склалася з цягам часу і прайшла некалькі гіст. стадый: 1. Кумулятыўная вобразнасць. Кумуляцыя – спалучэнне, злучэнне частак ў адно цэлае. Самая архаічная функцыя маст.выражэння, калі адлюст.з’явы уступаюць у адносіны свабодна, нематывав.спалучэння. 2. Паралелізм. Спалуч.паміж сабой 2 планы: прыродны і чал.. Віды: - адначленны (з яго ўзнікае сімвал); - мнагачленны (паміж двума планамі ўзнікае тоеснасць: каліна=дзяўчына); - Адмоўны (формула: не…, а…). З адмоўнага паралелізму ўзнікае трапічная сістэма, бо праяўляецца прынцып адрознення. З адмоўнага паралелізму нараджаецца параўнанне. Яны бываюць: - поўнае, аналітычнае; - творнае (адзін з кампанентаў выраж.назоўнікам у Т.скл.); - генітыўнае (у Р.скл.). Метафара таксама ўзнікае з адмоўнага паралелізму шляхам утойвання аднаго са зместу канструкцый, адбываецца перанос значэння на новае слова. Метафара – перанос слова са змененым значэннеі з роду ў від ці з віду ў род або па аналогіі (Арыстоцель): 1.Р-Р – сінекдаха 2.В-Р – сінекдаха 3.В-В – метанімія 4.аналогія – уласна метафара Кожная метафара можа быць разгорнута ў поўнае паэтычнае параўнанне. Метафары з’яўл. крыніцамі ўзбагачэння і з’яўл.новага зместу, новых значэнняў.
7. Верш і проза: прынцыпы размежавання і спосабы арганізацыі маст. маўлення, структураўтваральная функцыя двайной сігментацыі тэксту. Versus – павернуты назад. Proversa – той, хто ідзе наперад. Прынцыпы: 1. Калi стратэгiяй верша зьяул.цэнтралiзацыя,то у празаiч.вык-нi-устаноука на дэцэнтралiзацыю зьяў. 2. Прынцып успрыняцця паэтычнага вобразу. Маст. паэтычны вобраз успрымаецца цалкам. Празаічны – у паслядоўных рэалізацыях. 3. Верш узнік на фоне будзёнага маўлення і быў своеасаблівай формай су- і супрацьпастаўлення. Проза з’явілася ў арсенале маст. выказвання чалавека значна пазней. Узнікла ў раннім Сярэднявеччы. З’явілася як факт спрашчэння паэтычнага выказвання. Вершы пабудаваны на строгім рытме. Рытм у прозе мае своеасаблівае выяўленне. Можна вылучыць паводле катэгорыі рытму некалькі тыпаў празаічных тэкстаў: - рытмізаваная проза (від прозы, якому ўласціва строгая альбо даволі строгая рытмічная арганізацыя (Зм.Бядуля); - вершы ў прозе (від прозы, які паводле кампазіцыі нагадвае вершаванае выказванне, але адрозніваецца неўсталяванасцю метрычнага радка); - лір. проза (проза, у якой рэалізуецца моцная суб’ектыўная ўстаноўка выказвання, слова валодае павышанай экспрэсіўнасцю і павышанай маналагічнасцю); - прозіметрумная проза (від празаічнага выказвання, у якім суіснуюць празаічныя і вершаваныя структурныя адзінкі); - аналітычная проза (заснавана на распадабненні строгага рытму; замест паўтаральнасці метрычных адзінак функцыю метра выконвае колан – метрычная адзінка тэксту, заснаваная на адзінстве рэспіратарных і семантычных уласцівасцей слова – дыскрэтны тып арганізацыі). 4. асн. адзінкай пабудовы вершаванага выказвання з’яўл. вершаваны радок. 5. выражэнне асабовасці ў тэксце Паэтычны тэкст – выражэнне адной (аўтарскай) маст. свядомасці. Лір. перажыванне належыць аднаму голасу, аднаму імені. Паэтычны тэкст – тэкст маналагічнага маўлення. Уся стылістыка – стылістыка маналогу. Стылістыка вытрымана ў адным ключы. Нават дыялагічны верш – маналог адной свядомасці. Празаічны тэкст з’яўл. носьбітам розных свядомасцей, свядомасцей розных герояў, памкненняў, пазіцый і пунктаў гледжання, якія ўступаюць паміж сабой у дыялог: і ідэйны, і стылістычны. Празаічны тэкст – унутрана дыялагічны тэкст. Нават у адной фразе можа быць некалькі галасоў (“Як тая рабіна расцвіла ў гэтае лета Ганна”). 6. Паэтычны тэкст заўсёды імкнецца да кампактнасці выказвання. Максімальна метафарычны аб’ём – у мінімальным тэксце. Празаічны тэкст звязаны з павелічэннем аб’ёму тэксту. Празаічныя тэксты ў пераважнай большасці належаць да корпусу наратыўных апавядальных тэкстаў.
8. Рытм і яго функцыі ў вершы. Асн. сістэмы вершавання. Рытм (ад грэч. Узгоджанасць, суразмернасць) – раўнамернае чаргаванне якіх-небудзь з’яў у часе і прасторыу літаратуры – чаргаванне якіх-небудзь аднатыпных моўных з’яў, т.зв. рытмастваральных кампанентаў. Рытм – адчувальнае ў часе чаргаванне суадносных паміж сабой з’яў,якія характарызуюцца паслядоўным чаргаваннем маст. з’яў праз роўныя інтэрвалы прасторы або часу. Усякі рытм дыскрэтны, перарывісты. Тып і характар паўзаў адыгрываюць важную ролю. Рытм – спосаб і форма асэнсавання інфармацыі. Да асн. кампанентаў рытму адносяцца: 1) уласцівасці нац. прасодыі . (чаргаванне нац.і ненац.складоў); 2) метрычная сістэма выказвання (памеры); 3) гукавая (эўфанічная) арганізацыя маст.выказвання; 4) страфічны падзел тэксту; 5) рыфма, якая арганізуе ўсе віды паўзаў; 6) паэтычны сінтаксіс; 7) архітэктоніка твора – разбіўка тэксту на главы, раздзелы, строфы, абзацы. Гэта вонкавыя контуры тэксту. Харэй, ямб, дактыль, амфібрахій, анапест. Стопы ствараюць вершаваныя памеры. Правільнасць чаргавання захоўваецца ў 3-складовых стопах. Двухскладовыя стопы дапускаюць некаторую свабоду з’яўлення ці адсутнасці націску. Вершаваная сістэма атрымлівае пэўную метрычную характарыстыку дзякуючы дамінуючаму тыпу памераў. Гістарычна сістэма вершаванняяк агульная заканамернасць пабудовы верша, падзяляецца на 2 тыпы: 1.Квантатыўныя – асн.заканамернасці пабудовы верша трымаліся на колькасных характарыстыках гал. гукаў, на даўжыні гуку.. Мора – адзінка вымярэння гучання (1 мора – кароткі склад, 2 – падоўжаны, 3 і больш – доўгая). Антычнае і народна-песеннае. 2. Кволітатыўныя: пабудаваны на ізатанізме (роўная колькасць націскаў) і ізасілабізме (роўная колькасць складоў): - Сілабічнага (склад +, націск -) - танічнага (склад -, націск +) - сілабатанічных (склад і націск +) Пераходныя тыпы вершаў: 1. Дольнік – верш, заснаваны на 3-х стопным памеры з пропускам 1-га ці 2 складоў. 2. Тактавік – пропуск 3 і больш складоў, у выніку чаго верш раскладаецца на такты. 3. Лагаэд – верш, заснаваны на падаўжэнні ў радках, рознай колькасці складоў; набліжаецца да празаічнага выказвання, але не траціць метрыка-рытмічнага ўсталявання (“А хто там ідзе”). 4. верлібр – адсутнасць рыфмы, строгай метрыкі. Застаецца вершаванай структурай, бо тут ёсць прынцып двайной сегментацыі. Ізасінтаксізм – паўтаральнасць сінтаксічных канструкцый. Адсутнасць рыфмы кампенсуецца павышанай умоўнасцю, асацыятыўнасцю выказвання, а таксама спецыфічнасцю інтанацыйнага афармлення верша.
9. Наратыўны (апавядальны) тып маст. выказвання. Асн. наратыўныя фігуры і кампазіцыйныя формы маўлення. Наратыўныя тэксты валодаюць т.зв. двухсастаўнасцю. З аднаго боку, выступае т.зв. расказаная падзея (маст. свет), а з другога боку, - сама дзея расказвання. У расказаную падзею ўключаюцца такія з’явы, як фабула і сюжэт, маст. хранатоп (маст. час і маст. прастора), сама маст. падзея, маст. сітуацыя, калізія, канфлікт, сістэма матываў, сістэма персанажаў. Гэтыя з’явы адносяцца да паэтыкі наратыўнай сюжэталогіі. Дзея расказвання ўключае ў сябе катэгорыю аўтара, комплекс наратыўных фігур выказвання, кампазіцыю твора, пункт назірання за рэчаіснасцю, пункт адлюстравання рэчаіснасці. Т.ч., дзея (працэс) расказвання – своеасаблівы тэхналагічны аспект наратыўнай паэтыкі, праз які выражаецца сам спосаб размяшчэння апавядальніка ў маст. тэксце (ад імя каго вядзецца апавяданне, ад імя каго вядзецца асэнсаванне, чыімі вачыма гэта бачыцца, што за чым у тэксце выказваецца). Фр.структураліст Жэрар Жанет”Апавядальны дыскурс”. Характарызуе працэс нарацыі пааналогіі з катэгорыямі дзеяслова. 1. З катэгорыяй часу ў працэсе расказвання звязаны асн. наратыўныя фігуры. Гэтыя фігуры адлюстроўваюць працягласць дзеяння ў часе і частотнасць расказанай падзеі. Тэмп давядз.інфарм. у кароткім дыскурсе зв.са спецыф.прыёмамі, якія называюцца фігурамі нарацыі: 1) эліпс – пропуск інф.у тэксце без указання на вынік; 2) рэзюме – часавы пропуск у адн.падзей, але вынікам гэтага пропус.з’яўл.кароткая інфармаванасць чытача пра неназваныя падзеі. 3) дыскрыптыўная паўза (поўнае спыненне фабуляпрнага дзейства: эпізоды, пабочныя лініі, апісанне пейзажу)6 4) рэтардацыя (запавольванне): навелы, легенды, паданні, успаміны, сны. 5) маст. сцэна (імітуе рэальны бег часу: рэальны час і час расказвання супадае). 2. Мадальнасць. Разумеецца пэўны аб’ём інфармаванасці чытача і аўтарская ацэнка адлюстраванага маст. свету. Мадальнасць рэалізуецца з працэсам факулізацыі. Сутнасць: маст. твор нібы прыпадабняецца нейкаму аптычнаму прыбору, які сфакусіраваны на пэўны пункт гледжання. Факулізацыя можа быць : 1) “нулявой” (аб’ектыўнай”; 2) вонкавай (біхевіярысцкай); 3) унутранай. 1. - Аўтар як суб’ект маўлення знаходзіцца па-за сферай герояў, і яму хар-нае большае веданне пра свет, чым гэта ўласціва героям. Ведае іх гісторыі, прадгісторыі, чым завершацца іх лёсы. Знаходзіцца ў пазіцыі універсальнага ўсёведання. Гэты тып факалізацыі стварае ілюзію поўнага спасціжэння свету. 2. – Адлюстраванне учынкаў, падзей, паводзін герояў, агульнага дзеяння без пранікнення ва ўнутраны свет персанажаў. Часцей за ўсё – апавяданне ад 3 асобы. 3 – Погляд на свет вачыма героя. твора адюываецца ў выніку рэакцыі чытача на аўтарскую рэакцыю. 3. катэгорыя голасу (стану)– з пытаннем хто гаворыць звязана месца апавядальніка. Прамы аўт.голас часцей за ўсё увасабл.праз т.ф.выказвання як: 1) Аповед – дае агульную інф.пра стан рэчаў, з якіх складаецца адлюстраваны маст. свет (напр., “Хата была на востраве”)” 2) Апісальны дыскурс – х-ецца фрагментарнасцю бачання, лакалізацыя ўвагі на пэўных дэталях побыту, абстаноўкі, партрэту, пейзажу. Дыскурс – адзінства назіральнай пазіцыі і адпаведнай кампазіцыйнай формы. (“Вось як цяпер перада мною стаіць куточак той прыгожы…” – апісанне лесніковай пасады). 3) Характарыстыка –ацэнка з’яў, падзей, дзейных асоб. Перанятаю мовай аўтар фармуе іншыя дыскурсы або іншыя кампазіцыйныя формы маўлення: 1) рознага віду стылізацыі, найперш да сказавай формы выказвання (“Даўным-даўно…”); 2) стылізаця розных форм літ., але не маст. выказвання – пісьмы, дзённікі, дакументы, трактаты (“Запіскі Самсона Самасуя”); 3) розныя формы аўтарскай мовы ў выглядзе лір. адступленняў, філасофскіх разважанняў, публіцыстычных назіранняў, дзе аўтар выступае ў якасці прапаведніка; 4) няўласна-простая мова герояў як стылёвая індывідуалізацыя персанажаў.
10. Асн. паняцці “сюжэталогіі”: матыў – фабула – сюжэт, сюжэт і калізія (канфлікт), маст. сітуацыя. Безсюжэтных твораў не бывае. У наратыўных тэкстах падзея звязана з актыўным дзеяннем, у лір. тэкстах – з нарастаннем пачуцця. Матыў падразумевае любую адзінку фабулы ці сюжэта з абагуленым значэннем, якая пастаянна ўзнаўляецца, паўтараецца ў маст. творы або становіцца нам вядомай з творчасці асобнага пісьменніка ці цэлай літ. традыцыі. Moveo – “рухаць”. Адзінка, якая рухае фабулу і сюжэт. У паняцці матыва заўсёды прысутнічае падзейны элемент. Матыў – абагуленая падзея. (Матыў любові – мы падразумеваем нейкія падзеі, якія прывялі да любові.) Комплекс матываў, блізкіх па значэнні, складае тэму маст. твора. Тэма – спыненыя абагуленыя сэнсы (у адрозненне ад матыву, які мае на ўвазе развіццё). Напр., тэма кахання – матывы любоўнага трохкутніка, семнаццатай вясны, жанчыны бальзакаўскага ўзросту. Па функцыях у маст. творы мы можам вылучыць наступныя віды матываў: 1. звязаныя – абавязковыя матывы, якія нельга апусціць без страты для развіцця фабулы і сюжэта (Паэма Я.Коласа “Сымон-музыка” цалкам пабудавана на матыве шляху. Сымон займаецца пошукамі ісціны. 5 частак – 5 колаў на шляху да пазнання ісціны. Гал. ідэя – абуджальнай сілай для Беларусі павінна стаць інтэлігенцыя. Крок за крокам Я.Колас гартуе ў сваім героі глыбінную загартаванасць.); 2. свабодныя – выконваюць дапаможную ролю ў раскрыцці сюжэтна-фабульнага дзейства (Некаторыя лір. адступленні ў “Новай зямлі” – фактар рэалізацыі аўтарскай прысутнасці ў маст. творы.); 3. дынамічныя – матывы, якія выводзяць маст. сітуацыю са стану раўнавагі, звязаны з адлюстраваннем актыўнага дзеяння (У паэме “Сымон-музыка” матыў выгнанніка – дынамічны.); 4. статычныя – звязаны з дэталізацыяй, з дэталёвым узіраннем у маст. прастору і маст. час (Я.Купала “Раскіданае гняздо”: матыў сядзення – гняздо рушыцца, а героі сядзяць. Нерхомасць, бяздзейнасць – адметная рыса менталітэту бел. нацыі.); 5. сітуацыйныя – матывы, аснову якіх складаюць устойлівыя прыметы і схемы чал. паводзін (Сітуацыйны матыў – любоўны трохкутнік. Бел. сітуацыйны матыў – матыў чужой бацькаўшчыны.); 6. прасторавыя – звязаны з метафарычным перанайменнем рэальнай ці ўмоўнай прасторы, мясцовасці (“Раскіданае гняздо”: матыў папялішча.); 7. часавыя – звязаны з адлюстраваннем суткавага часу, пораў года і т.д. (раніца – адраджэнне, матыў вясны ў адраджэнскай лірыцы нашаніўскага перыяду); 8. матывы – чал. тыпы – адлюстроўваюць устойлівыя якасці чал. характару (матыў забойцы, матыў вар’ята). Усе гэтыя функцыянальныя віды матываў – вынік працяглага развіцця маст. свядомасці, адлюстроўваюць архетыповыя асаблівасці чалавека і гр-ва. Праз матывы адбываецца перадача эстэт. інфармацыі і яе адэкватнае ўспрыняцце як у часе, так і ў прасторы. Матывы, маючы інварыянтны статус, паўтараюцца ў жыцці розных народаў і ў розныя гіст. эпохі. Матывы ў змястоўным плане характарызуюцца значнай літ. традыцыйнай устойлівасцю (напр., матыў выгнанніка – выгнанне Адама і Евы з Эдэмскага саду; у казках – адсыланне Іванушкі; “Слова пра паход Ігаравы”; Шолахаў “Судьба чалавека”). Структурна матыў умоўна падзяляецца на 2 часткі. Унутрана падразумеваюцца: 1. суб’ект дзеяння; 2. прэдэкат дзеяння (тое, на што накіравана дзеянне). Весялоўскі, заснавальнік тэорыі матываў, тлумачыў іх як найпрасцейшыя апавядальныя адзінкі, якія вобразна адказваюць на нейкі запыт чал. думкі. Матыў шляхам прырашчэння суб’ектаў ці прэдэкатаў паступова разгортваецца ў сюжэт.
Сюжэт складаецца з статычных (сітуацыі) і дынамічных (калізія, канфлікт)момантаў. Маст.падзея - перамяшчэнне персанажа за межы ўласнага семантычнага поля (Ю.М.Лотман). Маст. падзеямі могуць выступаць вонкавыя ўчынкі, жэсты, прадметныя з’явы, унутраныя душ. рухі персанажаў. МП, як мэтанакіраваны акт, можа набыв. у маст.творы разнастайныя формы ўвасаблення – рух у маст.прасторы і часе (вонкавае перамяшчэнне) і ўнутранае перамяшчэнне – рух душэўных памкненняў, калі адзін стан героя замяняецца на другі. Любы твор маст.літ-ры грунт-ца на падзейнай аснове. Яна ёсць і ў лірыч.творы. Падзеі ляжаць у аснове фабулярнага раду. Паняцце фабула было ўнесена ў пач.20ст. Самае першае тлумачэнне было дадзена Тамашэўскім, які сцвярджаў, што фабула складаецца з паслядоўнага развіцця падзей, а сюжэт утвар-ца тым, як мы даведваемся пра гэты рад. Другую версію разумення фабулы і сюжэта прапанаваў Бахцін: Ф. – падзейны рад маст.твора, убачаны вачыма героя, а С. – той жа самы падзейны рад толькі з пазіцыі аўтара. Т.ч., узаемаадносіны Ф. і С. паўстаюць як узаемаадносіны, дыялог аўтара і героя. Акрамя дынамічных з’яў у маст.творы ёсць і статычныя моманты, якія назыв. маст.сітуацыяй.Кожная маст.сітуацыя прадугледжвае не толькі раўнавагу дзеючых сіл, але і ўнутр.прычыны змянення сітуацыі. Утвараюцца калізіі –разварочванне маст.сітуацыі ў бок нарастаючай супярэчнасці. А сам ход развіцця калізіі ўтвар. перыпетыямі.Пазбаўленныя раўнавагі маст.сітуацыі імк-ца завяршыцца канфліктам –найбольш вострым супрацьдзеяннем супрацьлеглых сіл. Тыпы канфлікта: 1) прыродны (паміж чалавекам і прыродай); 2) сацыяльны (паміж рознымі сац.групоўкамі альбо канфлікт паміж чалавекам і гр-вам); 3) псіхалагічны (канфлікт чалавека з самім сабой; унутр.псіхал.супярэчнасці са сваёй свядомасцю); 4) правідэнцыйны (канфлікт паміж чалавекам і праднаканаванасцю вышэйшымі боскімі сіламі).
Сюжэт – сістэма падзей і ўзаемаадносін паміж песанажамі літ. твора. У лір. вершы падзейнага сюжэта няма, але лічыцца, што ёсць лір. сюжэт, развіццё пачуццяў і эмоцый. У літ. творы падзеі незаўсёды стаяць у храналагічным парадку. Фабула – прамая схема развіцця дзеяння ў хранал. паслядоўнасці. Сюжэт заўсёды мае жыццёвую аснову. Аднак у аснове сюжэту заўсёды ляжыць нейкая жыццёвая супярэчнасць, сутыкненне розных праяў жыцця – канфлікт. Найбольш яркі і важны канфлікт у драме. Характар сюжэту залежыць ад: - жанру твора; - ад літ. напрамку; - ад светапогляду пісьменніка, ад яго пісьменніцкай манеры. Элементы сюжэта: 1)экспазіцыя (паказвае час, месца і герояў); 2) завязка (задача – паставіць праблему і выявіць супярэчнасць); 3) развіццё дзеяння (магчымыя шляхі вырашэння канфлікту); 4) кульмінацыя (найвышэйшая кропка напружання); 5) развязка (вырашэнне канфлікту ці варыянты вырашэння канфлікту); 6)эпілог (ілюструе сітуацыю праз пэўны час пасля вырашэння канфлікту).
11. Аўтар і літ. герой у творы. Персаналія, характар, тып. Катэгорыя аўтара падзяляецца на 2 асн. разнавіднасці: 1. біяграфічны аўтар (канкр. чалавек, які стварыў твор). Яго вывучае гісторыя літаратуры. Адлюстравальны пачатак у маст. творы, адлюстроўвае фіктыўную рэчаіснасць. 2. аўтар як творца, як творчая свядомасць, як суб’ект маўлення. Адлюстраваны пачатак, належыць агульнай сферы персанажаў. Аўтар як творца (2) можа быць як апавядальная інстанцыя выяўленым, адчувальным, так і невыяўленым, аб’ектывізаваным. Рознапланавасць аўтара як творцы цесна звязана са спецыфікай маст. задачы ў працэсе адлюстравання. Ёсць неабходнасць аб’ектывізаванага выкладу падзей або глыбіннага пранікнення ў сутнасць створаных сітуацый і маст. характараў. У апошнім выпадку аўтар нібы імкнецца зблізіцца з чытачом. Аўтар як апавядальная інстанцыя выражаецца 2 спосабамі: 1) у выглядзе апавядання ад 3 асобы (повествователь); 2) у выглядзе “я”- формы апавядання (рассказчик). 1. Аўтар валодае пашыранай назіральнай пазіцыяй і выступае найбольш аб’ектыўнай апавядальнай інстанцыяй. Ён знаходзіцца па-за межамі адлюстраванага свету і сам гэты свет адлюстроўвае з пазіцыі максімальнага ведання пра аб’ектыўныя законы гісторыі, пра лёсы сваіх герояў і магчымыя варыянты вырашэння канфліктных сітуацый. 2. У я-форме апавядання аўтар можа выконваць ролю пратаганіста (гал. героя), і ўсё адбываецца ў кантэксце яго бачання. Можа выступаць проста ўдзельнікам падзей. Можа расказваць аб падзеях, сведкам каторых быў, але ў іх не ўдзельнічаў. Адсюль розная ступень даверу. Я-форма звужае форму бачання, але паглыбляецца пачуццёвы змест (дзённікі, запіскі, лісты). Часта такая форма выступае сатырычна-камічнай. Сістэма ўзаемаадносін паміж рознымі формамі выяўлення аўтара-апавядальніка, адлюстраванага героя і агульнай рэакцыі на іх чытача складаюць сутнасць інтэрсуб’ектных адносін у маст. творы. Суб’ект, які адлюстраваны, - герой. Суб’ект, які адлюстроўвае, - пісьменнік. Суб’ект, які ўспрымае, - чытач. Цэласнасць маст. ўспрыняцця твора залежыць ад узаемнай рэакцыі гэтых суб’ектаў. Г.зн., што герой нам падаецца не рафініравана, не адасоблена, а ў пэўнай рэакцыі на яго аўтара.
Персанаж (або герой твора) – гэта мастацка пераканальны вобраз чалавека з глыбока і яскрава выяўленымі індывідуальнымі рысамі. Мае непасрэдную сувязь с эстэт. ідэалам свайго часу, маст. метадам пісьменніка. Праяўляецца перш за ўсё ў дзеяннях, учынках і перажываннях, раскрываецца праз мову, прамую аўтарскую характарыстыку, партрэт, пейзаж і інш. Характар – маст. вобраз чалавека ў літ-ным творы. Характар - гал. элемент кожнага літ. твора, ён ствараецца пісьменнікам на аснове жыццёвых назіранняў, уражанняў, з дапамогай вымыслу, фантазіі. Не проста раскрывае пэўную чал. індывідуальнасць, але і выяўляе адносіны пісьменніка да жыцця. У абмалёўцы Х. удзельнічаюць усе кампаненты літ.твора – сюжэт, апісанне абстаноўкі, пейзаж, мова персанажа, яго партрэт, думкі, пачуцці. Асаблівасці Х. залежаць ад таго, да якога літ.роду адносіцца твор. У лірыцы, напр., Х. раскрываецца праз унутраны свет, думкі, пачуцці, перажыванні. У драматычных творах – сродкамі моўнай характарыстыкі і развіццём дзеяння. Асаблівасці абмалёўкі Х. вызначаюцца стылем пісьменніка. Тып (з грэч. – адбітак, узор) – вобраз-характар вял. сілы маст. абагульнення. У вобразе непаўторнай жывой асобы Т. адлюстроўвае рысы псіхалогіі людзей пэўнага сацыяльнага і нац-га асяроддзя, гіст.эпохі.
12. Інтэрсуб’ектныя адносіны ў маст. творы. Паняцце дыялагічнасці слова: слова аўтара і “чужое” слова ў прозе. Сістэма ўзаемаадносін паміж рознымі формамі аўтара – апавядальніка, адлюстраванага героя і агульнай рэакцыі на іх чытача – складае сутнасць інтэрсуб’ектных адносін у маст.творы. Цэласнасць маст.успрымання твораў і залежыць ад узаемнай рэакцыі гэтых суб’етаў, г.зн., што герой як адлюстраваны суб’ект нам падаецца не адасоблена (рафініравана), а ў пэўнай рэакцыі аўтара. У эпіцы стылістыка фармуецца як рэакцыя аднага слова на другое. Утвараецца дыялог слова. Паняцце дыялагічнасці слова ўвёў Бахцін. Унутраная дыялагічнасць азначае, што слова ў эпічным творы адначасова заключае ў сабе адлюстраванне розных пунктаў гледжання, розных светапоглядных арыентацый, розных ідэйных, эпічных, філасофскіх пазіцый героя. Слова дапускае існаванне як мінімум двух свядомасцяў. Усякае маст.слова актуалізуе сэнсы толькі ў літ-ным маст. кантэксце. І ўсякі эпічны тэкст складаецца з рознага тыпу выказванняў. Асн. носьбітам выказвання з’яўл. аўтар. Яму належыць прамое аўтарскае выказванне. Але поруч з гэтым выказваннем мы сустракаемся з выказваннямі, якія належаць іншым носьбітам свядомасці (літ.персанажам). Гэтыя выказванні адлюстроўваюць свядомасныя арыентацыі літ.герояў. Аформлены яны ў тэксце не ў выглядзе простай мовы, а з’яўл. працягам аўтарскай манеры выказвання і выконваюць функцыю чужога слова. Такія ўзаемаадносіны, якія ўзнікаюць паміж прамым аўтарскім словам і словам чужым (героевай свядомасці) і складаюць феномен унутранай дыялагічнасці.
13. Прасторава-часавыя адносіны ў творы. Паняцце хранатопу. Усякі сюжэт у маст. творы мае свае прастор.-час. характарыстыкі, г.зн., што падзеі адбываюцца ў пэўным часе і ў пэўнай маст. прасторы. Маст. час і маст. прастора ўтвараюць адзінства. Іх цэласнасць – хранатоп. Азначэнне упершыню было прапанавана Бахціным. “Приметы времени раскр-ся в пр-ве, и пр-во осмысл-ся и измеряется временем». Формы эстэт. і маральна-філас. асэнсавання катэгорыі часу: 1. Адбываецца супастаўленне аб’ект. часу і часу суб’ектыўна перажываемага героем (Быкаў “Жураўліны крык”: аб’ектыўны час – з вечара да паўдня наступнага дня; суб’ектыўны час – гісторыя Свіста, час Пшанічнага і яго гіст. перажыванне, час Карпенкі, вечны час Глечыка). Вобразы, маральныя каштоўнасці раскрываюцца ў часе. 2. Розныя час. пласты асэнсоўваюцца з аднаго назіральн. пункту, з адной апавядальнай вышыні (Быкаў “Воўчая зграя”: кім стаў Віктар Платонаў, за якога было пакладзена некалькі чал. жыццяў? – адкры-ты фінал – суаднясенне розных час. пластоў з пазіцый сучаснасці). Прасторавыя ўяўленні ў маст. творы фармуюцца шляхам пабудовы 3 тыпаў маст. прасторы: 1. экстэнсіўная прастора – прастора дынамічная, увесь час мае тэндэнцыі да пашырэння. Такі від хар-ны для буйных жанравых эпічных твораў, заснаваных на хранікальным тыпе сюжэту (хронікі, гіст. раман, эпапея). 2. інтэнсіўная (лакальная) прастора – прастора абмежаванняў. Усе творчыя сілы скіраваны ўнутр прасторы. Хар-на для эксперым. тыпу маст. твораў. Найчасцей карысталіся пісьменнікі-экзістэнц. Дазваляе прыгле-дзецца да кожнага персанажа, да кожн. дзейнай асобы з асабл. увагай. Быкаў: месцы дзеяння – акоп, пераезд. Пісьменнік ставіць эксперымент на чалавечнасць, як будзе сябе паводзіць у складаных умовах чалавек. Напр., у “Сотнікаве” – звужэнне, лакалізацыя прасторы. Быкаў не проста сціскае прастору, а пульсуючы сціскае прастору, аж да апошняга крайняга моманту. 3. медыятыўная (памежная) прастора. Гэты від яшчэ больш эксперыментальны, паколькі маст. сутнасць катэгорыі мяжы закл. ў абвастрэнні ўсіх сюжэтных ходаў, падзей, руху сэнсаў і маст. абагульненняў, супярэчнасцяў. Формы памежнай прасторы – парог (“Парог” Дударава – чалавек на мяжы нармальнага і алкагольнага існавання), акно, лесвіца, студня (“Тарас на Парнасе”). У часе і прасторы адбываюцца пэўныя падзеі.
14. Тэма, праблема, ідэя маст. твора, сістэма персанажаў і аўтарская пазіцыя. Тэма – гр. з’ява або кола гр. з’яў, якія вылучае творчая думка пісьменніка з усёй мнагастайнасці жыцця і якія складаюць аснову зместа твора. Тэма літ. твора вызначаецца: 1) гіст. эпохай, жыццём народа; 2) светпоглядам пісьменніка. Выялікія творы літаратуры вызначаюцца шматтэмнасцю і шматпраблемнасцю. Гэта тлумачыцца тым, што само жыццё складанае, а літаратура адлюстроўвае яго сінтэтычна, цэласна. Але ў такім выпадку ў творы ёсць заўсёды гал. тэма, у адносінах да якой усе астатнія маюць дапаможнае значэнне. Часта сустракаецца і паняцце “праблема”, якое вельмі блізка да паняцця тэмы. Праблема – гэта вострае гр. пытанне, якое зацікавіла аўтара і падштурхнула яго да адлюстравання пэўнай з’явы. Асэнсаванне аўтарам разнастайных жыццёвых з’яў з пазіцыі ўласных ідэалаў ёсць ідэйны змест твора, яго ідэя. У маст. творы ідэя не гучыць адкрыта. Тэма і ідэя ў творы арганічна зліты, аднак больш важная роля належыць ідэі, ідэйнаму зместу. У розных літ. творах тэмы могуць супадаць, а ідэі разыходзіцца. Аўтар выражае свае адносіны да пазіцыі,каштоўнаснай арыентацыі свайго персанажа.Пры гэтым вобраз персанажа ўяўл-ца як воплощение аўтар.канцэпцыі,ідэі.Пры засвойванні персанажнай сферы твора чытач пранікае і ў дух.свет аўтара:у вобразах герояў бачыць творчую волю пісьм-ка. Адносіны аўтара да героя могуць быць або отчужденными,або роднаснымі,але не нейтральнымі.У літ.тв.ёсць дыстанцыя паміж персанажам і аўтарам,нават у аўтабіягр.жанры.Аўтар можа глядзець на свайго героя як бы знізу ўверх(жыція святых),зверху ўніз(сатыр.характар твора).Але найб.у літаратуры засведч.сітуацыя роўнасці пісьм-ка і персанажа.Пры падобнай унутр.роўнасці можа ўзнікаць дыялагічныя адносіны пісьм-ка да вымышл.асобы. Літ.персанажы,аднак,спасобны аддзяляцца ад твораў і жыць у свяд-сці грам-ва самаст-ным жыццём,не падуласным аўтарскай волт.Героі стан-ца сімваламі нейкага рода адносін і паводзін,захоўвая сваю непаўтор-сць(Гамлет,Дон Кіхот,Тарцюф,Фауст).
15. Паэтыка кампазіцыі. Кампазіцыя лір. формаў. Кампазіцыя – гэта пабудова, якая выяўляецца ў знешнім афармленні і ўнутранай арганізацыі маст. твора і служыць больш дакладнаму ўвасабленню тэмы і ідэі. Элементы кампазіцыі: - групіроўка вобразаў; - лір. адступленні; - пазасюжэтныя элементы; - уводныя эпізоды; - супастаўленне аналагічных падзей. Групіроўка вобразаў – пісьменнік вырашае, які герой, з кім сустрэнецца, у які момант. Лір. адступленне – непасрэднае выражэнне аўтарам сваіх думак і пачуццяў у эпічным творы. Гэта патрэбна для таго, каб сфарміраваць правільнае чытацкае ўспрыняцце герояў, іх адносінаў да жыцця, падзей; сфарміраваць дакладнае разуменне тэмы і ідэі твора. Уводны эпізод, або гісторыя ў гісторыі, - патрэбны, каб падмацаваць разуменне тэмы і ідэі. Кампазіцыі па сваёй будове бываюць розныя: - ланцужковая, ці паслядоўная; - інверсійная; - кальцавая; - “вяршынная” (Я.Купала “Тутэйшыя”). Кампазіцыя(ад лац. Composition- складанне, злучэнне, упарадкаванне) - уся складовая будова літ. твора, размяшчэнне і спалучэнне асобных частак, састаўных элементаў сюжэт, вобразаў-характараў,сцэн, эпізодаў, карцін, дыялогаў і маналогаў, падзел на часткі, раздзелы, строфы. Кампазіцыя вызначаецца замыслам твора, жыццёвым матэрыялам, адносінамі пісьменніка да адлюстроўваемых з’яў. Часам адозніваюць знешнюю будову, або архітэктоніку, і ўнутраную будову. Да архітэктонікі адносяць сі-му вонкавай арганізацыі твора (наяўнасць і размяшчэнне асобных раздзелаў, актаў, сцэн, страфічных форм), да ўнутранай жа будовы- характар раскрыцця зместу, размяшчэння слоўна-вобразнага матэрыялу ўнутры архітэктанічных форм. Ліра-эпічныя,эпічныя і драматычныя творы маюць кампазіцыю больш складаную, чым лір. вершы. У іх ёсць разгорнуты сюжэт з усімі яго кампанентамі (завязка, развіццё дзеяння, кульмінацыя, развязка, пралог і эпілог), цэлая галерэя вобразаў -персанажаў, асобныя пазасюжэтныя элементы (лір. адступленні, аўтарскія развагі, пейзажныя малюнкі, партрэтная характарыстыка). У лір. творах назіраецца свая логіка,своеасаблівасць ў разгортванні лір. перажывання.Часам у тканіну верша ўплятаюцца радкі ці выразы з іншых твораў (аплікацыя), выяўленне паэтычнай думкі запавольваецца (рэтардацыя), матэрыял кампануецца паводле прынцыпу супрацьпастаўлення (антытэза ). Асобныя творы ўступаюць у пэўную ўзаемасувязь, утвараючы структурна-кампазіцыйныя комплексы. Гэта могуць быць трыпціх (тры вершаваныя творы на адну тэму), нізка,або цыкл (шэраг лір. твораў, аб’яднаных адной тэмай, або нейкай вядучай думкай), зборнік (кніга вершаў або апавяданняў аднаго ці некалькіх пісьменнікаў, цэласная і завершаная па сваёй задуме і размяшчэнні твораў у ёй): альманах (кніга, якую складаюць творы пісьменнікаў-сучаснікаў пэўнай мясцовасці ці літ. напрамку ці нацыі).
|
