ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ

Оси и плоскости тела человека - Тело человека состоит из определенных топографических частей и участков, в которых расположены органы, мышцы, сосуды, нервы и т.д.

Отёска стен и прирубка косяков - Когда на доме не достаёт окон и дверей, красивое высокое крыльцо ещё только в воображении, приходится подниматься с улицы в дом по трапу.

Дифференциальные уравнения второго порядка (модель рынка с прогнозируемыми ценами) - В простых моделях рынка спрос и предложение обычно полагают зависящими только от текущей цены на товар.

Модильяни-Миллер модельдері; ымыралы модельдер

1. Модильяни-Миллер теорияларындағы капитал құрылымы

2. Модильяни-Миллер теорияларындағы негізгі мәселелер

Әдебиеттер: [№1-25 әдебиеттер]

Бақылау түрі: конспект, глоссарий

Тақырып 11. Дивидендтік саясатты басқару

1. Дивидендтік саясаттың мәні

2. Өндірісті дамытуға және дивидендтерді төлеуге қатысты жұмсалатын пайданың үлестіру пропорциялары. Кәсіпорынның ішкі өрлеу қарқындары

3. Дивидендтік төлемдер әдістемесі

4. Дивидендтік саясатты анықтайтын факторлар

Әдебиеттер: [№1-25 әдебиеттер]

Бақылау түрі: конспект, глоссарий

Тақырып 12. Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару

1. Өтімділік. Ақша қаражаттарының айналымдылығы

2. Айналым қаражаттырын басқару стратегиялары

3. Айналым активтерін қаржыландыру көздері

Әдебиеттер: [№1-25 әдебиеттер]

Бақылау түрі: конспект, глоссарий

Тақырып 13. Ақша қаражаттарын басқару

1. Ақша қаражаттарын басқарудың мақсаттары

2. Ақша қаражаттарының мақсатты қалдығын анықтаудағы басқару модельдері

3. Ақша қаражаттарын басқарудың әдістері

Әдебиеттер: [№1-25 әдебиеттер]

Бақылау түрі: конспект, глоссарий

Тақырып 14. Босалқы қорларды басқару

1. Босалқы қорларды басқарудың мақсаты

2. Босалқы қорларды басқарудың негізгі кезеңдері

Әдебиеттер: [№1-25 әдебиеттер]

Бақылау түрі: конспект, глоссарий

Тақырып 15. Дебиторлық берешекті басқару

1. Дебиторлық берешекті басқарудың мәні

2. Дебиторлық берешекті басқарудың саясаты және оның негізгі қадамдары

Әдебиеттер: [№1-25 әдебиеттер]

Бақылау түрі: конспект, глоссарий

6. ДӘРІСТІК КЕШЕН

Дәріс 1. Қаржы менеджментінің мәні, базалық категориялары мен тұжырымдамалары

1. Қаржы менеджментінің мәні және даму тарихы

2. Қаржы менеджментінің мақсаты, міндеттері және функциялары

3. Қаржы менеджментінің басты тұжырымдамалары мен оның ұйымдастыру қағидалары

4. Қаржы менеджментінің механизмі және оның негізгі амалдары

5. Қаржылық менеджментінің базалық көрсеткіштері

1. Қаржы менеджментінің мәні және даму тарихы

Кез келген кәсіпорын қызметінің алуан қырлы тұстарын басқару жүйесінде қазіргі замандағы аса күрделі және жауапты буыны ретінде қаржыны басқару болып табылады.

Қаржылық менеджмент - қалыптасу, қозғалу, бөліну қайта бөліну үрдісінде ақшалай қаражаттарды, қаржылық ресурстарды басқаруды білдіретін, экономикалық қатынастарға саналы және мақсатты бағытталған әрекет.

Американдық ғалым Дж. К. Ван Хорн қаржылық менеджмент ретінде белгілі-бір фирма шегінде капитал қозғалысын басқаруды анықтайды. Отандық авторлар В.Д. Мельников пен Қ.Қ. Ильясов оны ақшалай ағымдар қозғалысы мен әлеуметтік-экономикалық үрдістерді басқару түрі ретінде байыптайды. «Қаржылық менеджмент» оқулығының авторы Г.Б. Поляк оны шаруашылық субъектілердің тек ақшалай айналымы ғана емес, сондай-ақ қаржылық ресурстарын қалыптастыру мен пайдалануды басқару үдерісі ретінде тұжырымдайды.

Е.С. Стоянова «Қаржылық менеджмент - тактикалық және стратегиялық мақсаттарға жетуге бағытталған, кәсіпорынның қаржысын басқару ғылымы» деген анықтама берген.

И.Н. Герчикова қаржылық менеджменті қазіргі әдістер негізінде фирма қаржы-шаруашылық қызметін басқаруға бағытталған, кәсіпқой қызметтің түрі ретінде анықтайды.

И.Т. Балабанов «Қаржылық менеджмент - ақшалай ағымдарды, қаржылық ресурстардың қозғалысын қаржылық қатынастардың сәйкес ұйымдастырылуын басқарудың ерекше жүйесі» деген анықтама береді.

Сонымен қаржылық менеджмент кәсіпорынның стратегиялық тактикалық мақсаттарына жетуге, оның қаржылық ресурстарының қозғалысын және қаржылық ресуртардың қозғалысы үрдісінде шаруашылық субъектілердің арасында пайда болатын, қаржылық қатынастарды ұтымды басқаруға бағытталады.

И.Т. Балабанов қаржылық менеджментті интегралды құбылыс ретінде қарастырады. Оның әр түрлі басқару түрлері бар: институционалдық, ұйымдық-құқықтық, функционалдық.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде мұндай басқарудың қағидалары мен әдістері әлгі XІX-XX ғасырлар тоғысында, ал кейінірек "қаржылық менеджмент" атты атаумен аталынған арнайы білім саласы ретінде қалыптасты (қаржы менеджменті саласындағы белгілі американ маманы - Ю. Бригхем - осы ұғым атауы дербес ғылыми пәні ретінде тұңғыш АҚШ-да, XІX ғасырдың 90-ші жылдарында қалыптасқандығымен байланыстырады).

Қаржылық менеджмент - бұл кәсіпорындағы қаржы ресурстарын қалыптастыруға, үлестіруге және қолдануға, сонымен қатар оның ақшалай қаражаттары айналымын ұйымдастыруға қатысты басқарушылық шешімдерді әзірлеу және оны жүзеге асыру қағидалары мен әдістерінің жиынтығы болып табылады.

Кәсіпорындағы қаржылық шешімдері тұрғысынан қарастырғанда, қаржылық менеджментті - кәсіпкерлік қызметтерді инвестициялау мен қаржыландыру процестерін басқару нысаны деп ұйғаруға болады.

Өз тарапынан, коммерциялық кәсіпорындардың қаржылық шешімдерін шартты түрде екі топқа жіктеуге болады: инвестициялық шешімдер; қаржыландыру шешімдері.

Инвестициялық шешімдері іс-жүзінде активтердің пайда болуымен және оның қолданылуымен байланысты болады және де "қайда жұмсаған жөн?" деген сұраққа жауап береді.

Қаржыландыру шешімдері іс-жүзінде пассивтердің пайда болуымен және оның қолданылуымен байланысты болады және де "қаражаттарды қайдан тартқан жөн болады?" деген сұраққа жауап береді.

Қаржылық шешімдердің екі түрі өзара тығыз байланысқан. Кәсіпорын үшін ең басымдысы инвестициялау шешімдері болып табылады, себебі кәсіпорынның мақсаты капиталдың тиімді жұмсалуынан табыс алу болып саналады.

Қаржы менеджментінің мәні аса ұтымды түрде қосымша қаржы ресурстарын тартуға, оларды барынша жоғары тиімділікпен инвестициялауға, қаржы нарығында бағалы қағаздарды сатып алу және қайта сату арқасында пайдалы операцияларды жүргізуге мүмкіндік бере алатын тиісті қызмет атқаратын құрылымдық бөлімшелері тарапынан қаржыны басқарудың солай ұйымдастыруында жатыр.

Инвестициялау және қаржыландыру шешімдері бухгалтерлік баланста ақшалай түрде бейнеленетіндігіне қарай қаржылық менеджмент - бұл кәсіпорынның меншік иелеріне табысты қамтамасыз ете алатын ақша ағынын басқару болып табылады.

Қаржылық менеджмент дегеніміз оптималды ақырғы нәтижеге қол жеткізу мақсатында ақшалай қаражаттарды, олардың құрылу, тарату және пайдалану барысындағы қаржылық ресурстарды басқару болып табылады.

Қаржы менеджментінің пәні капитал қозғалысын бейнелей алатын ақша ағыны болып табылады.

Қаржылық менеджмент - бұл кәсіпорынды басқарудағы жалпы жүйенің ажырамас бөлігі болып табылады, сонымен қатар ол екі қосалқы жүйеден құралады: басқару обьектісі (яғни, басқарылатын қосалқы жүйеден) және басқару субьектісі (яғни, басқаратын қосалқы жүйеден).

Қаржылық менеджмент экономикалық пән ретінде кейіннен пайда болған ғылымның бір саласы. Қаржылық менеджмент пәні қаржы пәнімен экономикалық байланыста қалыптасады.

Қаржы туралы ғылыми пікірлер ежелгі грек философтары Ксенофонт, Аристотель еңбектерінде көрініс тапқан. Мысалы, Ксенофонт мемлекеттік табыстар түрлеріне мемлекеттік мүліктер мен құлдарды жалға берген кездегі түскен табыстарды жатқызған. Сонымен қатар салықтар мен кедендік баждарды да осы табыстар түрлеріне жатқызған. Табысты алу үшін мемлекетке қонақ үйлер, дүкендер, қоймалар салу үшін осы мүліктерді әрі қарай жалға беру үшін құлдарды сатқан.

Аристотель қаржы ғылымында «Хрематистика» деген мағынаны енгізді. Хрематистика - бұл ақшадан ақша жасау, яғни капиталдың жиналуы немесе капиталды табыс әкелетін объектілерге жұмылдыру туралы өнер деп қарастырады. Бұл жерде ав- тор қаржылық менеджментке тоқталады.

Фома Аквинский еңбектерінде қаржылық ғылымға сәйкес сынды сұрақтарда кездеседі: жалға беру, салықтар.

Қаржылық теория XVI ғасырда капитализм дәуірінде кеңінен дами бастады. Кейбір экономистер қаржылық теорияның дамуын XV ғасырдың басы деп қарастырады. Бұған 1487 жылы қайтыс болған Неополитандық Королдікте қаржылық шаруашылықты басқарған Диомед Караф еңбектері себеп болды. Д. Караф болса Ф. Аквинский тұжырымдарын қолдай отырып, мемлекеттік қазынаны толтыру көзіне «домене» деген ұғымды енгізді. Бұл термин француз латын тілінен аударғанда «иелік етуді» білдіреді, яғни мемлекеттік мүліктер, жер, ормандарды уақытша иелікке бере отырып табыс алу.

Қаржылық ғылымның дамуы экономикалық тәжірибиемен де байланысты ұғым. XVI ғасырға дейін жер сату-сатып алудың объектісіне жатпады. Ақшаны қарызға бере отырып үстінен үстеме пайыз алу жеткілікті деңгейде қарастырылмады. Бірақ өндіріс ауданының, еңбек өнімділігінің өсуі, пайданың, ақшалай түсімдердің ұлғаюуы тауар-ақша қатынастарының дамуына мүмкіндік берді. Нәтижесінде жер телімдерін сату-сатып алу объектісіне айналдырады. Бұл қатынастардың барлығы қаржылық нарықтың, қағаз ақшалардың, бағалы қағаздардың дамуына экеп соғады. Сонымен қатар нарықты экономиканың пайда болуын көрсетеді.

Қаржының мемлекетпен байланысын қаржылық теорияда камераластика ұғымымен қарастыруға болады. Себебі ұзақ уақыт бойы қаржылық теория мемлекет туралы ғылым деп қарастырылды.

Камераластика - мемлекеттік қызметкерлерді дайындау барысындағы экономикалық, әкімшілдік және құқықтық білімдерді өз қатарына енгізетін экономикалық және әкімшілдік пәндердің жиынтығы. Бұл пән Германия басқа да Еуропа елдері университеттерінде XVII-XVIII ғасырда оқытылған.

Ең алғашқы қаржы туралы ғылыми трактат XVIII ғасырда пайда болды. Оның қатарына қаржылық ғылымның атасы болып саналатын Ф. Юстидің 1766 жылы жарық көрген «Қаржылық шаруашылық жүйесі» деген еңбегін жатқызуға болады.

XIX ғасырда қаржылық ғылым жеке дара бөлініп шықты. Бұл жерде экономикалық ғылымдар жүйесінде қаржының орнына қатысты әр түрлі көзқарастар пайда бола бастады. Кейбір экономистер қаржыны қаржы саясатына жатқызса, ал басқалары оны саяси экономиканың бөлімі деп қарастырды. XX ғасырда қаржылық теория жалпыэкономикалық теорияның бөлігі деп танылды.

Капиталды ақшалай түсімдерді басқару қажеттілігі XX ғасырда қаржылық менеджменттің жеке дара қарастырылуы экономикалық ғылымдарда орын алды. Қаржылық менеджмент - ақшалай түсімдерде, қаржылық қатынастарда кездесетін қаржы ұйымдарының қаржы ресурстарын басқару ретінде қалыптасты.

Қаржыны басқарудағы басты мақсат - бұл табыстарды және капиталды жобаларға салған кездегі тәуекелді басқару. Сондықтан қаржылық менеджмент теориясының дамуы 1958 жылдан басталады. Бұл жылы Ф. Модильяни және М. Миллер еңбектері жарық көрді. Олардың еңбектерінде капиталдың құны анықталды (дисконттау ставкасы).

Кейінірек Джоэль Дина фирманың инвестициялық бағдарламасын тиімді қалыптастыру моделін ұсынды. Бұл модельдің мақсаты кәсіпорынның инвестициялық саясатын құрудағы ақшалай түсімдерді, жобаларды және біртұтас әдістерді дайындау болды. Дина идеялары қаржылық менеджменттің әрі қарай дамуына ықпал етті. Нәтижесінде Г. Марковицтің қоржын теориясы қалыптасты. Қоржын теориясының қатарына инвестицияны қаржыландыру проблемалары ғана емес, тәуекелді талдау мәселелері жатқызылды.

Г. Марковиц барлық жобалар бойынша жалпы тәуекел жиынтығы әрбір жеке-жеке қарастырылатын жобалардың тәуекелінен аз болады деп қарастырды. Сондықтан жобаларды түрлендіру барысы жалпы қоржындар мен табыс көзіндегі ысыраптылық тәуекелділігін төмендетуге мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда Г. Марковиц сараландыру немесе әртараптандырудың арқасында тәуекелді төмендету қағидасын ашты.

1960 жылы У. Шарп, Дж. Лантер Дж. Моссинаның қолдауларымен қаржылық активтердің табыстылығын бағалау моделі дайындалды. Осы модельге қатысты кейінірек арбитражды баға қалыптастыру теориясы опциондарды баға қалыптастыру теориясы қалыптасты.

Нарықтық экономикада қаржы саласының дамуына үлес қосқан ресейлік экономистер В.В. Бочаров, Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, Г.Б. Поляк, И.Т. Балабановты, ал қазақстандық экономистер қатарына Қ.Қ. Илясов, В.Д. Мельников және С. Құлпыбаевтың еңбектерін жатқызуға болады.

Нарықтық экономикада шаруашылық субъектілердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін қатынас - қаржылық ресурстарды немесе капиталдың қозғалысын тиімді басқару болып саналады. Тиімді басқару үшін басқарудың әдістерін, әдістемелік негізін тәсілдерін білу қажет.

Қорыта келгенде, қаржылық менеджменттің пәні- қаржы түсінігін құрайтын ақшалай қатынастар мен ақшалай қорларды басқару механизмін қалыптастыру.

2. Қаржы менеджментінің мақсаты, міндеттері және функциялары

Кәсіпорын тұрғысынан қарастырғанда қаржы менеджментінің басты мақсаты ағымдағы және келешек кезеңдердегі кәсіпорын иелерінің әл-ауқат жағдайларының жақсаруын қамтамасыз ету болып саналады. Бұл мақсат нақты өз шешемін (кәсіпорынның) бизнестің нарықтық құнын барынша өсіруді қамтамасыз ету арқылы табады және өз иесінің ақырғы қаржылық мүддесін іске асырады.

Қаржылық менеджменттің басты міндеті - оптималды ақырғы нәтижелерге қол жеткізуге және кәсіпорынның қысқа- және ұзақ мерзімді даму мақсаттары мен ағымдағы және келешектегі қаржылық басқарудағы қабылданып отыратын шешімдер араларындағы оптималды ара-қатынасты айқындауға бағытталған арнайы қаржы шешімдерді таба білу болып саналады.

Қаржы менеджментінің негізгі міндеттері:

1) кәсіпорынның қажеттілігіне және оның даму стратегиясына сәйкес қаржы ресурстарының жеткілікті көлемінің құрылуын қамтамасыз ету;

2) кәсіпорынның негізгі даму бағыттарының тармақтарына қатысты қаржы ресурстарының тиімді қолданылуына жағдай жасау;

3) кәсіпорынның ақша айналымы мен есеп-айырысу саясатын оңтайландыру;

4) қаржы қауіп-қатерінің ұйғарымды шегінен аспайтын және салық салудың қолайлы саясаты жағдайында табысты барынша өсіру;

5) кәсіпорынның даму барысында оның бірқалыпты қаржылық тепетеңдігін қамтамасыз ету, яғни қаржы тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін қамтамасыз ету.

Қаржы менеджментінің мақсаттары оның басқару объектісінің функциялары мен басқару субъектісінің функциялары арқылы жүзеге асырылады.

Қаржы менеджментінде басқару объектісінің негізгі функциялары мыналар болып табылады: ұдайы өндірістік функциясы; өндірістік функциясы; бақылау функциясы.

Ұдайы өндірістік функциясы деп кәсіпорынның ағымдағы қызметіне авансталынған және күрделі қаржы жұмсалымдары кәсіпорынның ұзақ- және қысқа мерзімді активтеріне инвестицияландырылған капиталдың тиімді ұдайы өндірілуін қамтамасыз ететін қызметті айтады.

Өндірістік функциясын бұл капиталдың тиімді орналастыруын қамтамасыз етуге, ағымдық қызметті қаржыландыратын қажетті ақша қорлары мен көздерді жасауға қатысты кәсіпорынның ағымдағы өндірістік-коммерциялық қызметін реттеу деп түсінуге болады.

Бақылау функциясы деп қаржы ресурстарының қолданылуын теңгемен бақылауын айтуға болады

Қаржы менеджменті субъектісінің функциялары басқару субъектісінің функциялары арқылы жүзеге асырылады. Оларға мыналарды жатқызуға болады:

- қаржы жағдайларын болжау;

- қаржы қызметін жоспарлау;

- ақша айналымын реттеу;

- өндірістік, инвестициялық және қаржылық қызметтерінің шығындарын және нәтижелерін есепке алу;

- капиталдың қолданылу және жұмсалу тиімділігін талдау және бағалау;

- өндірістік-коммерциялық циклдің барлық кезеңдерінде ақша қаражаттарының жұмсалуы мен түсімін бақылау.

3. Қаржы менеджментінің басты тұжырымдамалары мен оның ұйымдастыру қағидалары

Қаржы менеджменті ғылым саласы ретінде бір қатар негіздеме қалаушы тұжырымдамаларға негізделеді:

ақшалай ағымының тұжырымдамасы;

ақшалай ресурстарының уақытша құндылық тұжырымдамасы;

қауіп-қатер мен табыстылық араларындағы өзара ымыралы келісімге келу тұжырымдамасы;

капитал бағасының тұжырымдамасы;

капитал нарығының тиімділік тұжырымдамасы;

агенттік қатынас тұжырымдамасы;

үйлесімсізді ақпарат тұжырымдамасы;

баламалы шығындар тұжырымдамасы.

Ақшалай ағымының тұжырымдамасы негізінде мынаны қарастырады:

- ақшалай ағымды, оның ұзақтығы мен түрін сәйкестендіру;

- ақшалай ағымының элементтер мөлшерін анықтайтын факторларды бағалау;

- әр уақыт кезеңдерінде пайда болатын ағымның элементтерін өзара салыстыруға мүмкіндік беретін дисконттау коэффициентін таңдау;

- осы ағымға қатысты қауіп-қатерді бағалау, және оны есепке алу тәсілі.

Ақшалай ресурстарының уақытша құндылық тұжырымдамасының мәні бойынша, бүгінгі бар ақша бірлігі мен ертеңгі біршама уақыттан кейінгі ақша бірлігі өзара тең болмайды. Бұл теңсіздік үш негізгі себептің әсерінен туындайды: инфляция деңгейінен, болжамды сомаларды ала алмау (немесе, толық ала алмау) қауіпінен және ақша айналымдылығынан.

Қауіп-қатер мен табыстылық араларындағы өзара ымыралы келісімге келу тұжырымдамасының мәні бойынша, бизнестегі кез келген табысқа қол жеткізу көбіне қауіппен ұштасып жатады, тіпті осы екі өзара байланысты сипаттамалары араларындағы байланыс тура үйлесімді болып келеді: яғни болжамды немесе қажетті табыстылық мөлшері, немесе капиталға жұмсалған қайтарымы қаншама көп болған сайын осы табыстылыққа қол жеткізе алмау мүмкіндігіне байланысты қауіп-қатер деңгейі де соншама жоғары болады; немесе, керісінше, қажетті табыстылық деңгейі төмен болған сайын қауіп-қатер дәрежесіде төмен болады.

Капитал бағасының тұжырымдамасының мәні бойынша компания қызметін қаржыландырудың тиісті немесе одан да басқа көздеріне қызмет көрсету компания үшін бірдей емес. Мысалы, банк несиесі үшін проценттерді өтеуге тура келеді. Капитал бағасы осы қаржы көзіне қатысты тек шығындарды жабуға ғана қажетті табыстың барынша аз деңгейін көрсетеді.

Капитал нарығының тиімділік концепциясы бойынша нарыққа қатысушыларының ақпаратқа толық және еркін қол жеткізу мүмкіндігі бар жағдайындағы компания акциясының бағасы осы мезетте оның ең нақты құнының бағасы бола алады.

Агенттік қатынас тұжырымдамасының өзектілігі әсіресе нарық қатынастары жағдайындағы бизнесті ұйымдастыру нысандарының күрделенгені сайын өсе түседі. Бұл тұжырымдаманың пайда болу себебі иелену функциясы мен компанияның қызметін басқару және бақылау функциясы араларындағы алшақтықтың болуында жатыр. Осыған орай тұжырымдаманың мәні бойынша компания иелері сол компанияның күнделікті басқарудың ұсақ мәселеріне араласуға тіпті міндетті емес делінеді.

Үйлесімсізді ақпарат тұжырымдамасы капитал нарығының тиімділік тұжырымдамасымен тығыз байланысты. Оның мәні бойынша кейбір өзге адамдар барлық нарыққа қатысушылары тең түрде қол жеткізе бере бермейтін ақпаратты иеленуі мүмкін.

Баламалы шығындар тұжырымдамасы капиталды жұмсаудың, өндірістік қуаттарды пайдаланудың болжамды нұсқаларын, сатып алушыларды қаржыландыру саясатының нұсқаларын және т.б. бағалауда аса маңызды роль атқарады. Уыстан шығарып алған мүмкіндіктердің бағасы деп те аталынатын баламалы шығындар дегеніміз бұл егер де кәсіпорын өз ресурстарының пайдалануында басқа да ңұсқаларды қалаған жағдайындағы сол кәсіпорынның қол жеткізе алатын табысы болып табылады.

Кәсіпорын қаржылық қызметінің тиімді басқарылуы бір қатар қағидаларды жүзеге асыру барысында ғана қамтамасыз етіледі. Олардың негізгілері мыналар:

1. Кәсіпорынды басқарудағы жалпы жүйемен біртұтас байланысқандығы. Кәсіпорынның қандай қызмет саласында болсын шаруашылық шешім қабылданбасын, олар ақшалай ағымдарының қалыптасуына және қаржы қызметінің нәтижесіне тікелей немесе жанама түрде әсерін тигізеді. Қаржы менеджменті өндірістік менеджментімен, инновациялық менеджментімен, қызметкерлер менеджментімен және тағы басқа да атқарымдық менеджментінің түрлерімен тікелей байланысты. Ал бұл қаржы менеджментінің кәсіпорындағы жалпы басқару жүйесімен түпкілікті біріктірілгендігінің қажеттілігін анықтайды.

2. Басқарушылық шешімдері қалыптасуының кешендік сипаты. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының қалыптасу, үлестірілу мен пайдаланылу және оның ақшалай айналымын ұйымдастыру салаларындағы барлық басқарушылық шешімдері тығыз түрде байланысқан және оның қаржылық қызметі нәтижесіне тікелей немесе жанама түрде әсер етеді. Кей жағдайларда мұндай әсер қарама-қайшы сипат алып кетуі мүмкін. Сондықтан қаржы менеджментін өзара байланысқан басқарушылық шешімдерді әзірленуін қамтамасыз ететін кешенді басқарушы жүйесі ретінде қарастырған жөн болады.

3. Басқарудың жоғары серпінділігі. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының құрылуы мен пайдалануы және ақшалай айналымының оңтайландырылуы мәселелері бойынша өткен кезеңдеріндегі әзірленген және жүзеге асырылған ең тиімді қаржылық шешімдері де сол кәсіпорынның қаржылық қызметінің кейінгі кезеңдерінде әрдайым қолдау таба бермеуі мүмкін. Мұның басты себебі сыртқы ортадағы алуан түрлі факторлардың өзгергіштігінде, әсіресе қаржы нарығы коньюнктурасының өзгергіштігі. Сондықтан қаржы менеджментіне сыртқы орта факторларының өзгерісін ескере алатын жоғары серпінділік тән болуы тиіс.

4. Өзге басқарушылық шешімдерді даярлаудағы көзқарасының таңдау барысындағы қалыптасуы. Бұл қағиданы жүзеге асыру үшін қаржы ресурстарының қалыптасуы мен пайдалануы және ақшалай айналымының ұйымдастырылуы салаларындағы әр басқарушылық шешімдердің даярлануында іс-қимылдардың баламалы мүмкіндіктері ескерілгені жөн болады.

5. Кәсіпорын дамуының стратегиялық мақсаттарына орай бағытталғандығы.

4. Қаржы менеджментінің механизмі және оның негізгі амалдары

Кәсіпорындағы қаржылық қызметті басқару процесі белгілі механизмге негізделеді. Қаржы менеджментінің механизмі кәсіпорынның қаржылық қызметінің саласында басқару шешімдерді әзірлеу және оларды жүзеге асыру процестеріне әсер ететін негізгі элементтердің жиынтығы болып табылады.

Қаржы менеджменті механизмінің құрылымына мына элементтер кіреді.

1. Кәсіпорынның қаржы қызметін реттеу жүйесіне мыналар жатады:

Кәсіпорынның қаржылық қызметін мемлекеттік нормативтік-құқықтық реттеу. Кәсіпорынның қаржылық қызметін реттейтін заңдар мен басқа да нормативтік актілерді қабылдау - мемлекеттің ішкі қаржы саясатын жүзеге асырудың бір бағыты болып табылады. Бұл саясаттың заңдық және нормативтік негіздері әр түрлері бойынша кәсіпорынның қаржылық қызметін реттейді.

Кәсіпорынның қаржылық қызметін реттейтін нарық механизмі. Бұл механизм ең алдымен қаржы нарығы саласының жекеленген түрлері мен сегментерінің шеңберінде қалыптасады. Қаржы нарығында сұраным мен ұсыныс баға (проценттер ставкасын) және кейбір қаржы құралдары бойынша баға белгілену деңгейін қалыптастырады, ұлттық және шетелдік валюталары бойынша несие ресурстарының қол жеткізе алатындық деңгейі, капитал табыстылығының орташа мөлшерін табады, кәсіпорынның өз қаржылық қызмет ету процесінде қолданылатын кейбір қор және ақша құралдарының өтемпаздық жүйесін анықтайды.

Кәсіпорынның қаржылық қызметіндегі жеке тұрғыдағы ішкі реттеу механизмі. Мұндай реттеудің механизмі кәсіпорынның қаржы қызметіне қатысты тиісті шұғыл басқару шешімдерді өзара ұштастыра отыра кәсіпорынның өз шеңберінде қалыптасады. Айталық, кәсіпорынның қаржы қызметіндегі бір қатар мәселелері сол кәсіпорын жарғысының талаптарына сай реттеледі. Мұның ішіндегі кейбір мәселелері кәсіпорын тарапынан даярланған қаржы стратегиясы және қаржы қызметінің жеке бағыттары бойынша мақсатты қаржы саясаты арқылы реттеледі. Сонымен қатар, кәсіпорында қаржы қызметінің жеке бағыттары бойынша ішкі нормативтер мен талаптардың жүйесі даярланып және бекітіліп қойылуы мүмкін.

2. Кәсіпорынның қаржылық қызметін сырттай қолдау жүйесі мынаны қамтиды:

Кәсіпорынды қаржыландырудың мемлекеттік және басқа да сыртқы түрлері. Бұл механизм кәсіпорынның дамуын мемлекеттік бюджет жүйесі тарапынан, бюджеттен тыс (мақсаттық) қорлар, және де әр түрлі бизнестің дамуына ықпал жасайтын мемлекеттік емес қорлар есебінен қаржыландырудың түрлерін сипаттайды.

Кәсіпорынды несиелендіру. Бұл механизм кәсіпорынға әр түрлі несиелік институттар тарапынан алуан түрлі несиені қайтарымдылық негізінде, атаулы уақытқа және белгілі процент бойынша беруге негізделген.

Лизинг (аренда). Бұл механизм кәсіпорынның қажетіне атаулы уақыт кезеңіне білгілі төлем-ақы өтеп отыру арқасында тұтас мүлік кешендерін, айналымнан тыс активтердің кейбір түрлерін пайдалануына берілетіндігіне негізделген.

Сақтандыру. Сақтандыру механизмі кәсіпорын активтерін қаржылық қорғауға, кейбір қаржылық қауіп-қатерлердің орын алған жағдайларында оның мүмкін боп қалар деген шығындардың орнын толтыруға бағытталған.

Кәсіпорынның қаржы қызметін сырттай қолдаудың басқа да түрлері. Бұған кәсіпорын қызметіне лицензия бері, инвестициялық жобаларға мемлекеттік сараптама жүргізу, және т.б.

3. Қаржылық тұтқалар жүйесі қаржылық қызметтерінің салалары бойынша басқару шешімдерінің қабылдану және жүзеге асыру процестеріне әсерін тигізетін мына негізгі түрлерді қамтиды:

- баға;

- процент;

- пайда;

- амортизациялық аударым;

- таза ақша ағымы;

- дивидендтер;

- синергизм (компаниялардың қосылу нәтижесінен туындалған аса үлкен тиімділік);

- өсімақы, айыппұл, тұрақсыздық төлемі;

- басқа да экономикалық тұтқалар.

4. Қаржы әдістерінің жүйесі негізгі тәсілдер мен амалдар арқасында кәсіпорынның қаржы қызметіндегі әр түрлі салаларында нақты басқару шешімдері негіздеме табатын және бақыланатын сол тәсілдер мен амалдардан құралады:

- техникалық-экономикалық есептеулер әдістері;

- баланстық әдісі;

- экономикалық-статистикалық әдістері;

- экономикалық-математикалық әдістері;

- эксперттік (сараптау) әдістері;

- құнды дисконттау әдістері;

- құнды өсіру әдістері;

- әртараптандыру әдістері;

- активтерді амортизациялау әдістері;

- хеджерлеу әдістері;

- басқа да қаржы әдістері.

5. Қаржы құралдарының жүйесі кәсіпорынның кейбір басқарылатын шешімдерін жүзеге асыру механизмін қамтамасыз ететін және оның басқа да экономикалық объектілерімен қаржы қатынастарын нақтылайтын мына келесі контрактілік міндеттемелерден құралады:

- төлем құралдары (төлем тапсырмалары, чектер, аккредитивтер және т.б.);

- несиелік құралдар (несиелендіру жөнінде келісім-шарттар,вексельдер және т.б.);

- депозиттік құралдар (депозиттік келісім-шарттар, депозиттік сертификаттар және т.б.);

- инвестициялау құралдары (акциялар,инвестициялық сертификаттар және т.б.);

- сақтандыру құралдары (сақтандыру келісім-шарттары, сақтандыру полисі және т.б.);

- басқа да қаржы құралдары.

Барлық қаржы менеджменті амалдарының жалпы мазмұны ретінде капитал айналымы және ақша қозғалыстарымен байланысты ақша қатынастары болып табылады. Яғни, кез келген қаржы ресурстарының қозғалысы негізінде капитал қозғалысы жатыр.

Осыған орай, қаржы менеджментінің амалдары дегеніміз нақты мақсатқа қол жеткізу үшін ақшалай қатынастардың белгілі басқару объектісіне әсер ету тәсілі болып табылады.

Қаржы менеджменті амалдарының бағыттары бойынша оларды төрт топқа жіктеуге болады:

1) ақшалай қаражаттарды аударуға бағытталған амалдар;

2) капиталды өсіру мақсатындағы оның ауыстырылуына бағытталған амалдар;

3) алып-сатарлық сипаты бар амалдар;

4) капиталдың жоғары табыс әкеле алатын қабілетін сақтауға бағытталған амалдар.

Ақшалай қаражаттарды аударуға бағытталған амалдары дегеніміз бұл сатып алынған тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін есеп айырысуға қатысты тәсілдер болып табылады. Оның негізін осы тауарлардың сатып алынуына-сатылуына қатысты ақшалай қатынастары құрайды. Бұл амал: несие карточкалары, дебет карточкалары, смарт-карталары, төлем тапсырмалары, аккредитивтер, чектер, банк аударымдары, есепшотты ашу, инкассо және т.б. арқылы жүзеге асырылады.

Капиталды өсіру мақсатындағы оның ауыстырылуына бағытталған амалдары - бұл, іс-жүзінде, белгілі мерзім ішіндегі капитал жұмсалымына қатысты инвестициялық мәміле. Сондықтан, капиталдың ауыстырылуына бағытталған амалдары дегеніміз - бұл осы капиталдың өсірілуіне ықпал жасап отыратын тәсілдері, сонымен қатар осы капитал бойынша оның өсімі ретінде табысқа қол жеткізу тәсілдері болып табылады. Бұлардың қатарына: депозит, аренда, рента, лизинг, траст, франчайзинг, фирмалық несие, факторинг, форфейтинг, вексельдік несие, овердрафт және т.с.с. жатқызуға болады.

Алып-сатарлық сипаты бар амалдары бұл сатып алу мен сату бағаларының (бағамдарының) айырмасы, алынған несиелер бойынша проценттердің айырмасы және т.б. түрлеріндегі табыстарға қол жеткізу мақсатындағы қысқа мерзімді мәміле болып табылады. Алып-сатарлық операцияларының түрлеріне мынаны жатқызуға болады: репорт, депорт, бағам айырмаларына қатысты операциялар, процеттік арбитраж, валюталық алып-сатарлық.

Капиталдың жоғары табыс әкеле алатын қабілетін сақтауға бағытталған амалдары дегеніміз бұл қауп-қатер және шаруашылық ахуалының тұрлаусыздығы жағдайындағы капитал қозғалысын басқару тәсілдері болып табылады. Оларға мынаны жатқызуға болады: сақтандыру, хеджерлеу, кепілдік, ипотека, асыл металдарды қазына қорына жинау, әртараптандыру және т.с.с.

5. Қаржылық менеджментінің базалық көрсеткіштері

Қаржылық менеджменттің теориясы мен тәжірибесінде қолданылатын негізгі көрсеткіштерге активтерді басқарудың тиімділігінің көрсеткіштерін, келтірілген құнды, нарықтық қосылған құнды, экономикалық қосылған құнды шаруашылық қызметтің қаржылық нәтижелерінің қорытындылау көрсеткіштерін жатқызуға болады.

Қаржылық менеджмент үшін нәтижелі қаржылық көрсеткіштер ерекше маңызды орын алады, себебі олар тек басқарудың объектісі болмайды, сонымен қатар егер жағымды мәнге ие болсе, мақсат болып та табылады. Бұл көрсеткіштер тиімділік көрсеткіштері деп атайды.

Бірінші және неғұрлым кең таралған тиімділік көрсеткіші - меншікті қаражаттардың пайдалылық (рентабельділік) коэффициенті (Return on Equity, ROE).

мұндағы, Pn - таза пайда;

E - меншікті капитал.

Бұл акционерлердің пайдасын арттыру мақсатында қызмет атқаратын кәсіпорын үшін негізгі коэффициент болып табылады. Оны оңтайландыру компания үшін негізгі міндет болып табылады. Сонымен қатар, бұл коэффициент компанияның жалпы тиімділігінің көрсеткіші болып табылады.

Кейбір сараптаушылар инвестиция пайдалылығы көрсеткішін де қолданады (Return on Investment, ROI). Бұл көрсеткіштің ROE көрсеткішінен айырмашылығы компания басқармасының меншікті қаражаттың пайдалылығын ғана емес, сонымен қатар сырттан салынатын салымдарды басқарудан түсетін пайданы есептеуге мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш компанияның бәсеке қабілеттілігін сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі.

ROI көрсеткіші компанияның белгілі-бір құрылымдық бөлімінің табыстары мен оның активтерінің құндық бағасының қатынасын білдіреді, басқаша айтқанда ROI - акция иегерлеріне тиесілі пайда сомасының инвестицияланған капиталдың төлем пайызына қатынасы.

Активтердің пайдалылық көрсеткіші (Return on Assets, ROA) компанияның меншікті қаражаттарынан, ұзақ мерзімді Қысқа мерзімді қарыздардан пайда табу қабілетін сипаттайды. Бұл коэффициент мына формуламен есептеледі:

мұндағы, Pn - таза пайда; A - активтер.

Келтірілген құн (PV) - болашақтағы түсімдер мен шығындардың бүгінгі таңдағы шамасына есептелген құны (күрделі пайыздар формуласы негізінде дисконтталған пайыздық ставка таңдалады).

Инвестор қаржы салымдарын сала отырып үш ережені басшылыққа алады:

- ақшаның біртіндеп құнсыздануы болады (инфляция);

- кәсіпорынның қолданатын шикізаттары мен негізгі құралдары бағасының өзгеру қарқыны инфляция қарқынынан өзгеше болуы мүмкін;

- табыстың мезгілді түсуі анықталған төменгі шектен аз болмауы керек.

мұндағы, Fn - келесі жылы алынуға жоспарланған табыс;

r - дисконттау ставкасы; n - операция өткізу мерзімі (кезең саны).

Бұл формуланы пайдалана отырып, инвестициядан түсетін табысты бағалагт, болашақ жылдардағы алынатын табыстарды анықтауға болады.

XX ғасырдың соңында Stern Stewart компаниясында EVA (Economical Value Added - экономикалық қосылған құн) көрсеткіші дайындалды. Бұл көрсеткіш дүние жүзінің ірі компанияларында қолданылды. Жоба (компания) табыстылығы мен капитал құнының арасындағы айырма EVA көрсеткішін білдіреді.

EVA көрсеткішін есептеудің кеңінен таралған формуласы мынадай:

мұндағы, NOPAT - салық салудан кейінгі таза пайда;

К - компания капиталы.

мұндағы, ЕВІТ - салықтар мен пайыздарды төлегенге дейінгі табыс мөлшері;

Т - табыс салығының ставкасы.

мұндағы, D - қарыз сомасы;

Е - компанияның нарықтық құны;

V - компания құны (D + E);

Rd - қарыздың нарықтық құны (банк пайызы);

Re - акционерлік капитал табыстылығы;

Т - корпорациялық табыс салығының ставкасы.

EVA көрсеткішін былайша анықтауға да болады:

EVA = К х (ROIC - WACC),

мұндағы, ROIC - инвестицияланған капитал табыстылығы.

Бұл формула көбінесе кәсіпорын қызметінің тиімділігін меншік иелері жағынан бағалауда қолданылады. Алынған нәтиже жағымды болса, онда кәсіпорын басқа жобаларға қарағанда көп табыс тапқанын білдіреді. Сондықтанда EVA көрсеткішін есептеу барысында пайда сомасынан қарыз қаражаттарының ғана емес, сонымен қатар меншік қаражаттарының қолдану шығындары шегеріп тасталады.

Кез келген фирманың басты мақсаты - акционерлердің жағдайын көтеру. Бұл мүддеге жету үшін алынған қаражаттарды мейлінше ұтымды, әрі тиімді жұмсау қажет. Акционерлердің қаржылық жағдайы фирманың акцияның нарықтық құны мен меншік капиталының баланстық құны арасындағы айырма өскенде ғана жоғарылайды. Бұл айырма нарықтық құн (MVA, Market value Added) деп аталады.

MVA көрсеткіші компанияның қосымша нарықтық құнын сипаттайды.

MVA = Акцияның нарықтық құны - Меншік капиталының баланстық құны = Акция саны x Акция бағасы - Меншік капиталының баланстық құны

Экономикалық пайдалылық үшін нарықтық құн баланстық құннан жоғары болғаны жөн, сондықтан да акционерлік құңды көтеру үшін MVA көрсеткішінің өсуін қамтамасыз ету керек.

Кәсіпорынның негізгі қызметінің тиімділігін сипатттау үшін әлемдік практикада операциялық пайда көрсеткіші (ЕВІТ, Earning Before Interest and Taxes, салықтар мен пайызға дейінгі пайда) қолданылады.

ЕВІТ көрсеткішін нөлге теңестіре отырып, пайдасыздық нұктесіне тиесілі өнім көлемін есептеуге болады:

мұндағы, Р - өнім өткізудің орташа бағасы;

Q - өндірілген өнім саны;

V - өнім бірлігінің өзгермелі шығындары;

F - тұрақты шығындар.

Қаржы менджментінде төрт негізгі көрсеткіш қолданылады:

1. Қосылған құн;

2. Инвестицияларды пайдаланудың брутто-нәтижесі;

3. Инвестицияларды пайдаланудың нетто-нәтижесі;

4. Активтердің экономикалық пайдалылығы.

1) Қосылған құн - бұл кәсіпорынның белгілі есепті немесе басқа да кезеңі шеңберінде тұтынылған материалдық өндіріс құрал-жабдықтарының (шикізат; энергия және т.б.) және тағы басқа да ұйымдары қызметтерінің құндарын шегеріп тастағаннан кейінгі тек өткізілген өнімінің ғана емес, өндірілген өнімінің де құны (дайын өнімнің босалқы қоры мен аяқталмаған өндірістің ұлғаюын ескере отыра) болып табылады; яғни, бұны шикізаттардың, энергияның, қызметтердің құндарына шын мәнінде қосылынған құны ретінде қабылдауға болады. Қосылған құнның мөлшері кәсіпорын қызметінің ауқымы мен оның ұлттық байлықтың ұлғаюына қосқан үлесі жөнінде ақпарат береді.

2) Инвестицияларды пайдаланудың брутто-нәтижесі (ИПБН) - бұл кәсіпорынның қосылған құнынан еңбек ақыны өтеу шығындары мен оның міндетті төлемдеріне (яғни, әлеуметтік сақтандыру, зейнетақымен қамсыздандыру және т.б. төлемдеріне) қатысты барлық шығыстарды, сонымен қатар кәсіпорынның тек табысқа салынатын салығынан басқа барлық салықтары мен салық төлемдерін шегеріп тастағаннан кейінгі құн болып табылады.

Инвестицияларды пайдаланудың брутто-нәтижесі қаржы менеджментіндегі кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметтерінің негізгі аралық нәтижелерінің бірі болып саналады. Кәсіпорын пайдасынан амортизациялық аударымдар, қарыз қаражаттары бойынша қаржылық шығындар мен пайдаға салынатын салық төлемінің сомаларын шегеріп алғанға дейінгі мөлшері - инвестицияларды пайдаланудағы брутто-нәтиженің мәнін бере отыра, сол инвестицияларды пайдаланудағы брутто-нәтиженің мөлшері осы барлық шығын түрлерінің орнын толтыруға жіберілген қаражаттардың жеткілікті дәрежесін көрсете алатын ең алғашқы көрсеткіш болып табылады. Мұнымен қатар, қосылған құн ішіндегі инвестицияны пайдаланудағы брутто-нәтижесінің үлес салмағының мәні негізінде кәсіпорынды басқарудың тиімділігі жөнінде ақпарат алуға және кәсіпорынның потенциалды пайдалылығы мен икемділігі жөнінде көзқарас тудыртуға да болады.

3) Инвестицияларды пайдаланудың нетто-нәтижесі (ИПНН) - бұл инвестицияларды пайдаланудағы брутто-нәтижеден негізгі құрал-жабдықтарды қалпына келтіруге жұмсалған барлық шығындарды шегеріп тастағандағы сомасы болып табылады. Шын мәнінде, инвестицияларды пайдаланудың нетто-нәтижесі - бұл кәсіпорын тарапынан шығындарды азайтқандағы ықпалының әсері арқасында қол жеткізген экономикалық нәтижесі, несиелерге қатысты проценттер мен табысқа салынатын салықты шегеріп алғандағы пайда мөлшері болып табылады. Сондықтан, практикада есептеулерді жылдамдату мақсатында инвестицияларды пайдаланудағы нетто-нәтижесінің (ИПНН) көрсеткіші орнына баланстық пайданы (БП) қолданады. Ал, баланстық пайда (немесе, баланстық табыс) мөлшері инвестицияларды пайдаланудың нетто-нәтижесі мен несиелерге қатысты проценттік төлемдердің қосындысынан құралады.

4) Активтердің экономикалық пайдалылығы

Негізінде экономикалық пайдалылықтың жалпы формуласын мына түрде көрсетуге болады:

Кәсіпорын активтерінің экономикалық пайдалылыңғын мына формула арқылы табуға болады:

, немесе

Негізінде актив пен пассивтің мәндері өзара тең болуына байланысты аталған формуланы сәл түрлендіріп жазуға болады:

немесе

Экономикалық тиімдік (ЭТ) - бұл кәсіпорын үшін аса маңызды көрсеткіш болып саналады. Өйткені, экономикалық тиімділіктің жеткілікті деңгейі - бүгінгі күнгі және келешектегі кезеңдердегі табысқа жетудің кепілі екендігіне куә бола алады.

Экономикалық тиімділіктің формуласын мәніне көбейтсек. (мұндағы, АЙНАЛЫМ-нің мәні өнімді алынған түсімі мен өткізуден тыс табыс мөлшерлерінен құралады). Айтарлықтай, бұл өзгерту операциясынан пайдалылық мөлшері өзгермейді, бірақ пайдалылықтың екі басты элементі пайда болғанын аңғаруға болады: коммерциялық маржа (КМ) және трансформациялау коэффициенті (ТК):

Коммерциялық маржа - инвестицияны пайдалану нәтижесінің қайшама мөлшері айналымның әр 100 теңгесін бере алатындығын көрсетеді (негізінде КМ процент арқылы өлшенеді). Шын мәнінде, коммерциялық маржа - бұл айналымның экономикалық пайдалылығы, немесе сатудың пайдалылығы, өткізілген өнімнің пайдалылығы. (Негізінде, маржа дегеніміз бұл баға, бағам процент арасындағы айырма, шек, қалдық).

Трансформациялау коэффициенті активтің әр теңгесінен айналымның қаншама теңгесін алуға болады екендігін көрсетеді, яғни, активтің әр тенгесі қаншама айналымына түрлендірлетінін көрсетеді. Трансформациялау коэффициентін активтер айналымдылығы деп де ұйғаруға болады. Мұндай ұйғарылымда трансформация коэффициенті активтің әр теңгесі белгілі кезең ішінде қаншама рет айналатындығын көрсетеді.

Берілген негізгі көрсеткіштер кәсіпкерлік қызмет нәтижелерін жалпы түрде көрсетеді оның тиімді көрсеткішінің бірі болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет пен еңбек өнімділігінің ынталандырушы факторлары ретінде қолданылып, кеңейтілген өндірісті ұдайы қаржыландыру көзіне кәсіпорынның маңызды қаржылық ресурсына жатады. Кәсіпорын қаржылық менеджерінің қызметі - пайданы жүйелі түрде бөлудегі оның саясатын қалыптастыру. Бөлу үрдісінің нәтижесіне қабылданған бағдарламаларды қаржыландыруды, капиталдың оңтайлы құрылымын қолдауды, банкроттық тәуекелін азайтуды қамтамасыз ететін ақшалай қаражаттар қорларын құру жатады.

Дәріс 2. Тәуекел және табыстылық. Корпорациялық тәуекелдерді басқару

1. Тәуекелдің мәні және оның негізгі сипаттары. «Тәуекел және табыстылық» ара қатынасы

2. Жалпы тәуекелді өлшеудің көрсеткіщтері

3. Инвестициялық жобаларының жеке-дара тәуекелін талдау әдістері

4. Фирмаішілік және нарықтық тәуекелдерді бағалау

1. Тәуекелдің мәні және оның негізгі сипаттары.

«Тәуекел және табыстылық» ара қатынасы

Нарықтық қатынас жағдайында көптеген басқарушылық шешімдер қауіп-қатерлер жағдайында қабылданып отырады. Бұл - толық ақпарат қөзінің болмағандығынан, тайталас үрдістердің, кездейсоқ элементтердің орын алуынан және т.б. сияқты себептерге байланысты. Сонымен, экономикалық қауіп-қатерлерді бағалау және оларды есепке алу проблемасы басқару теориясы мен іс-тәжірибесінің бір бөлігі ретінде ерекшелік мәнге бөленіп отыр.

Қауіп-қатердеп қадағалаудың нақты белгілі уақыт мерзімі ішінде, мысалы жедел жоспарлау кезеңінде стратегиялық мақсаттардың қол жеткізілуіне теріс ықпал ететін барлық ішкі және сыртқы алғы шарттарын айтуға болады.

Қауіп-қатерлердің жіктелуі тұрғысынан - тек зиян шегіп қалу мүмкіндігінен ғана туындайтын таза қауіп-қатерлер, және оң, немесе теріс мәнді нәтиженің орын алуына жол беретін алып-сатарлық қауіп-қатерлер түрлері бар.

Қаржылық тәуекелдердеп қаржы-несиелік және биржалық салалардағы кейбір операциялардың жүргізілу барысында шығынға батып қалу қауіпін жоққа шығара алмайтын алып-сатарлық қауіп-қатерлерлерді айтуға болады.

Қауіп-қатердің мына негізгі сипаттарын атап кетуге болады:

- қарама-қайшылықтылығы;

- баламалылығы;

- белгісіздігі.

Қауіп-қатердің қарама-қайшылықтылығы, бір жағынан, бастамалардың, жаңашыл идеялардың, эксперименттердің жүзеге асырылуын қамтамасыз ете алатындығымен, яғни қоғамдық және техникалық прогресті жылдамдататындығымен айқындалады. Екінші жағынан, қауіп-қатер жағдайындағы балама қайдай да болмасын оқиғаның дамуы барысындағы объективті заңдылықтарының көзсіз есепке алынбауынан таңдалынатын тұрғысынан, қауіп-қатер - авантюризмге (соқыр тәуекелшілдікке), волюнтаризмге (белден басушылыққа), әлеуметтік прогрестің тежелуіне әкеп соқтырады.

Қауіп-қатердің баламалылығы шешімнің бірнеше мүмкін боларлық нұсқалары ішінен таңдап алыну қажеттілігімен байланысты. Таңдау жоқ жерде, қауіпті жағдай да туындамайды, яғни қауіп-қатер де болмайды. Қауіпті жағдайдың нақты мазмұнына байланысты баламалылық әр түрлі амалдар арқылы жүзеге асырылады. Қарапайым жағдайларда таңдау бұрыңғы тәжірибе және түйсік (интуиция) негізінде жасалынады, күрделі жағдайларда - арнайы әдістер мен әдістемелердің қолданылуын қажет етеді.

Қауіп-қатердің орын алып от