 ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ Сила воли ведет к действию, а позитивные действия формируют позитивное отношение Как определить диапазон голоса - ваш вокал Игровые автоматы с быстрым выводом Как самому избавиться от обидчивости Противоречивые взгляды на качества, присущие мужчинам Вкуснейший "Салат из свеклы с чесноком" Натюрморт и его изобразительные возможности Применение, как принимать мумие? Мумие для волос, лица, при переломах, при кровотечении и т.д. Как научиться брать на себя ответственность Зачем нужны границы в отношениях с детьми? Световозвращающие элементы на детской одежде Как победить свой возраст? Восемь уникальных способов, которые помогут достичь долголетия Классификация ожирения по ИМТ (ВОЗ) Глава 3. Завет мужчины с женщиной
Оси и плоскости тела человека - Тело человека состоит из определенных топографических частей и участков, в которых расположены органы, мышцы, сосуды, нервы и т.д.
| Микроорганизмдер генетикасы. Трансформация, трансдукция, коньюгация, эписомдар, плазмидтер.
Билет 1.Жалаңаш тұқымдылар бөлімі. Қылқандылар класы, класқа тән ерекшеліктер, жапырағының әр түрлілігі,көбею ерекшелігі,маңызы. Қатарларға жіктелуі. Өкілдерінің маңызы. Қазіргі кездегі флорада ашық тұқымдылардың 800-дей түрі бар. Көптеген түрлері жойылып кеткен. Ашық тұқымдылар барлық континенттерде таралған. Түрлерінің саны аз болмағанымен, олар климаты салқын зонада және тауларда үлкен орман түзеді. Құрылысы. Спорофиттері негізінен ағаштар, сиректеу ағаштанған лианалар немесе бұталар. Шөптесін формалары жоқ. Бүйірінен бұтақтанады,сабағы моноподиальды өседі. Сабағы екінші рет қалыңдайды.Көптеген түрлерінің түтіктері жоқ, сүрегі тек трахеидтерден тұрады. Сүзгілі (електі) түтіктерінің серіктік клеткалары болмайды. Бір түрлерінің жапырақтары үлкен, тілімделген, папоротник тәрізділердің жапырақтарына ұқсас, ал екіншілерінде олар ұсақ, тұтас, қабыршақ тәрізді, немесе ине тәрізді (қылқан -хвоя) болып келеді. Ашық тұқымдылардың аздаған түрлерінен басқасының барлығы мәңгілік жасыл өсімдіктер. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы. Кіндік тамырында да жанама тамырларында да микориза түзіледі. Ашық тұқымдылардың негізгі белгілерінің бірі сол, олардың тұқымбүрі (семязачатки), немесе тұқымбүршігі (семяпочки) болады. Тұқымбүрі дегеніміздің өзі метаспорангий, ол ерекше қорғаныш қызметін атқаратын қабықша интегументтен қапталған. Тұқымбүрлері метаспорофилдерінде ашық орналасады, олардан ұрықтанғаннан кейін, дән пайда болады. Дәннің пайда болуы ашық тұқымдылардың споралы өсімдіктерге қарағанда көп мүмкіндікке (артықшылыққа) ие болуын және құрлықта басым болуын қамтамасыз етті. Ашық тұқымдылардың өмірлік циклін қарастырғанда,мысал ретінде кәдімгі қарағайды (сосна обыкновенная ) аламыз. Ол спорофитінің биіктігі 50м –дей болатын, 400 жылдай өмір сүретін өсімдік. Діңі жақсы жетілген,онда бүйірлік бұтақтары топтасып орналасады. Сабақтары моноподиальды бұтақтанып өседі. Ұзарған бұтақтарының сыртын қоңырлау – қызғыш түсті, қабыршақты жұқа (чешуевидный) жапырақтары жауып тұрады. Осы жапырақтардың қолтығында қатты қысқарған өркендер пайда болады, оларда екі – екіден ине тәрізді жапырақтар (қылқандар) орналасады. Ине тәрізді дапырақтың, немесе қылқанның (хвоя) көлденең кесіндісінің формасы жалпақтау дөңес болып келеді, оның ортасында өткізгіш шоғы орналасады. Қарағай шамамен 30-40 жылдан кейін спора түзе бастайды. Спорофилдері жиналып бір – бірінен айқын – айырмасы бар, бір өсімдіктер болатын екі түрлі бүр (стробил, шишки) түзеді. Әдетте аталық бүрлері (стробилдері, шишки) топтасып, ал аналық бүрлері жалғыздан орналасады. Ұрықтануы. Тозаң аталық бүршіктерден (стобилдерден) тұқымбүріне желмен келіп түседі. Оны нуцеллус пен интегументтің арасын толтырып тұратын қоймалжың, сұйықтың тамшысы оңай ұстайды. Бұл тамшы микропиле арқылы, сыртқа шығып тұрады. Кебе келе тамшы тозаңды тұқымбүрінің ішіндегі нуцелуске қарай тартады. Тозаңданған соң, микропиле жабылады. Осыдан кейін барып, аналық бүршіктің қабықшалары тығыздалып бірігеді. Аталық гаметофит, өзінің одан әрі дамуын метаспорангидің ішінде жалғастырады. Тозаңның экзинасы жарылады да, интинмен қоршалған вегетативтік клетка тозаң түтігін түзеді, ол нуцеллустың ұлпасына еніп, архегонияға қарай өседі. Антеридиальды клетка бөлініп екі клетка береді: тірсек клеткасын және сперма түзетін клетканы. Олар тозаң түтігіне өтеді. Ал тозаң түтігі оларды өз кезегінде архегонияға жеткізеді. Ашық тұқымдылардың папоротник тәрізділерге қарағанда бірқатар прогрессивтік белгілері бар : гаметофиттері дербестігін түгелдей жоғалтқан, олар спорофиттерінде пайда болады және соның есебінен өмір сүреді ұрықтануы сумен мүлдем байланыссыз, спорофиттің ұрығы гаметофиттің есебінен қоректенгенімен, дәннің ішінде тұрады және сыртқы ортаның қолайсыз жағдайынан жақсы қорғалған. Ашық тұқымдылардың дәндерінің ерекшелігі, олардың табиғатының екі жақтылығында қоректік ұлпа эндосперм гаметофитке (п) жатады, ұрық жаңа спорофиттің (2п) бастамасы болып табылады, сыртқы қабықпен (спермордермамен) нуцеллус аналық спорофиттің (2п) ұлпасынан пайда болады. Классификациясы. Ашық тұқымдылар 6 класқа бөлінеді. Ол кластар мыналар :1 класс-тұқымды папоротниктер, немесе лигноптеридопсидтер (Liqnopteridopsida немесе Pteridospermae). 2 класс-саговниктер немесе цикадопсидтер (Cycadopsida) 3 класс-бенетиттер немесе бенеттитопсидтер (Вennettitopsida) 4 класс-гнеталар немесе гнетопсидтер (Gnetopsida) 5 класс-гинкголар немесе гинкгопсидтер (Ginkqoopsida) 6 класс-қылқан жапырақтылар немесе пинопсидтер (Pinopsida). 7.Тұқымды папоротниктер класы – Liqnopteridopsida немесе Pteridospermae.
Тұқымды папоротниктер ең ертеде пайда болған және ең қарапайым ашық тұқымдылардың бірі. Қазіргі кездерде олар толығымен жойылып кеткен. Бұл папоротник тәрізділер мен ашық тұқымдылардың арасын байланыстырып тұрған топ (переходная группа). Папоротник тәрізділермен оларды жапырақтарының құрылысы, сыртқы түрі, микроспорофиллдері мен микроспорангилерінің құрылыстары жақындастырады. Ал ашық тұқымдылармен сабақтарының екінші рет жуандап өсуі, тұқым бүрлері мен дәндерінің болуы жақындастырады. Ал ашық тұқымдылармен сабақтарының екінші рет жуандап өсуі, тұқым бүрлері мен дәндерінің болуы жақындастырады. Қазіргі кездерде тұқымды папоротниктердің жүздеген түрлері сипатталып жазылады. Олардың аса кең таралған туыстарына мыналар жатады : климматотека (Calymmatotheca), медуллоза (Medullosa), кейтония (Caytonia), глоссоптерис (Glossopteris). Саговниктер класы – Cycadopsida. Саговниктердің жапырақтары үлкен, қауырсынды, сиректеу тұтас, ланцет болып келеді. Сабағы (діңі) жақсы жетілген өзектен, қабықтан және онша үлкен болмайтын сүрек қабатынан тұрады. Тұқымбүрі жапырақ тәрізді немесе азды – көпті метаморфозаға ұшыраған мегаспорофилдерінде орналасады. Әдетте тұқымбүрлері жалғыздан орналасады немесе топтасып (шишка) түзеді. Саговниктер эволюцияның үлкен жапырақты тармағы болып табылады. Саговниктер класы бір қатардан тұрады, онда бір тұқымдас бар. Саговниктер тамаша сәндік өсімдіктер, оларды оранжерияларда және ашық грунтта өсіреді. Ашық тұқымды өсiмдiктердiң табиғаттағы және халық шаруашылығындағы маңызы орасан зор. Олар фотоситез процесiнiң нәтижесiнде органикалық заттар түзедi, және ауаға оттек бөлiп шығарады. Орман ағаштары кесiлген және өрт шалған жерлерде алдымен күй таңдамйтын қарағай пайда болады. Қарағайлар сусымалы құмдарға өсiп, олардың одан әрi жылжуын тоқтатады.. Қарағайдың тамырлары құмды бекiтедi, жерге түскен қылқандары құмның бетiнде топырақ түзiлу процесiн жеделдетедi. Қарағайлар ауаға ерекше заттар бөлiп шығарады. Олар ормандағы ғана емес, сол төңiректегi зиянкес бактериялардың көбеюiн тежейдi. Қылқанжапырақты ормандар, қардың еруiн баяулатады, мұның өзi топырқтағы ылғалдың артуына мүмкiндiк бередi. Қарағай мен шыршаны құрлыс материалдары ретiнде кеңiнен пайдаланылады. Қарағай сүрегiн химиялық жолмен өңдеу негiзiнде жiбек жiптерге ұқсас жасанды талшық алынады. Шырша сүрегiнен қағаз алынады. Қарағайды, шыршаны, балқарағайды әртүрлi үй жиһаздарын жасауға пайдаланады. Балқарағай сүрегi басқа қалқанжапырақтылардың сүрегiнен әлде қайда қатты және суда шiрiмейдi. Соған байланысты оны кемелер жасауға, шпал жасауға, шахталарда тiреу ретiнде қолданады. Сонымен бiрге осы ағаштардың барлығын парктерде, скверлерде, ботаникалық бақтарда сәндiк өсiмдiктер ретiнде өсiредi. Сiбiр қарағайының жаңғақшасынан сапасы жоғары тамаққа пайдалалатын май алынады. Сәндiк өсiмдiктер ретiнде аршаның бiрқатар түрлерi мәденилендiрiлген. Ашық тұқымдыларға жататын өсiмдiктердiң барлығы отын ретiнде кеңiнен пайдаланылады.
2. Мендельдің 1-ші заңы. Бірінші ұрпақ гибридтерінің біркелкі болу заңы. Гендер және аллелдер. Аллелизм. Бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы немесе Мендельдің бірінші заңы, бірінші ұрпақтың барлық дараларында белгілердің бірдей болып көрінуін айқындайды. Ата-аналық организмдердегі балама жұп белгілердің тұқым қуалауын оларды будандастыру арқылы зерттейді. Мендель тәжірибе үшін баламалы жеті белгілері бойынша ажыратылатын бұршақтың әр түрлі сорттарын таңдап алды; тұқымы сары немесе жасыл, тұқымы тегіс немесе бұдыр, тұқым қабығы сұр немесе ақ, бойы биік немесе аласа, т.б. Аналық өсімдік ретінде қандай сорттың пайдаланғанына қарамастан, будандасудан кейін алынған 1-ұрпақ (F1) будандарында баламалы жұп белгінің тек біреуі ғана көрініс береді. Мұндай белгіні Мендель доминантты деп атады. Ол жұп белгілердің ішінен: тұқымның сары түсі жасыл түске, тегістігі тұқым бұдырлығына, тұқым қабығының сұр түсі ақ түске, бойының биіктігі аласалығына қарағанда доминанттылық көрсететінін байқады. 1-будан ұрпақта көрінбеген белгілерді Мендель рецессивті белгілер деп атады. Тұқым қуалауға талдау жасағанда 1-будан ұрпағы бірдей пішінді, бір типтес болғандықтан бұл құбылыс Мендельдің бірінші заңы деп аталады. Бұл заңды доминанттылық ережесі деп те атайды. Бұл адамға, барлық өсімдіктер мен жануарларға да тән жалпы құбылыс. Мендель зерттеген толық доминанттылықтан басқа, F1 будан белгілері аталық және аналық формалардың ешқайсысына толық ұқсамай, аралық сипатта болатын толық емес (толымсыз) доминанттылық және F1 ұрпақта аталық пен аналық белгілердің гетерозиготаларда бірдей мөлшерде көрінуі кодоминанттылық құбылыстары анықталған. Егер бұршақ өсімдіктердің 1-будан ұрпағы F1 өздігінен тозаңданса, онда олардың 2- F2 ұрпағында атасының да, анасының да белгілері байқалады. Гибридті бірінші ұрпақтың біркелкілік заңы-Мендельдің бірінші заңы:. таза іріктемелер будандастырылғанда гибридті бірінші ұрпақтың барлығының фенотиптері бірдей болады. Бұл бірден фенотипте көрінген белгіні Мендель доминатты, ал көрінбей қалған белгіні рецессивті белгі деп атады. 1) күлгін гүлден алынған аталық 2) ақ гүл аталықтарынан алынған тозаңдар күлгін гүл аналығына тасмалданады. 3) тозаңданған гүлден жетілген бұршаққын. 4) бұршаққыннан шыққан дәндер егілді. 5) зеріттелінген ұрпақ: барлығы күлгін гүлдер. Мендель өзінің тәжірибелерінде аллельді гендердің өзара әсер етуінің бір ғана түрін анықтады -- ол бір аллельдің толық доминанттылығы мен екінші аллельдің рецессивтілігі. Кейіннен тұқым қуалау бірлігінің өзара әсер етуі өте күрделі және көп түрлі екені анықталды. Бір белгінің дамуы көп гендерге байланысты және, керісінше, бір геннің көп белгілерге жауап беретіні анықталды. Сондықтан әрбір белгі, тіпті белгілердің бір тобы гендердің өзара әсер ету нәтижесінде пайда болады. Кей кезде екі түрлі (аллельді емес) шндердің өзара әсер етуінен жаңа фенотип пайда болады, ал осы гендер жеке ғана әсер еткенде бұл фенотип болмас еді. Бір ген басқа гендердің көрінуіне жол бермейді, соның салдарынан жеке жұп аллельдердің әсерінен пайда бо- латын комбинациялар түзілмейді, немесе бұл комбинациялық күшті әсер фенотипте көрінбей қалады. Гендердің мұндай өзара әсер етуінің арқасында моногибридтік және полигибридтік будандастыру кізіндегі Мендель ашқан белгілердің ажырасу қатынасы өзгереді. Аллельді емес гендердің өзара әсер етуі нәтижесінде жаңа түзілістер пайда болады. Бұл құбылыстар алғаш қарағанда Мендельдің заңдылықтарына қайшы келетін секілді болып көрінеді. Бірақ мұқият зерттегенде бұл құбылыстарды тек қана Мендельдің заңдылықтарына сүйене отырып түсіндіруге болатыны анықталды. Гендердің өзара әсер етуінен шығатын тұқым қуалау заңдылықтарын зерттеу:ата-аналардың тиісті генотиптерін тандап будандастыру арқылы өзімізге қажетті белгілері бар ұрпақтарды алдын ала есептеп арақатынаста алуымызға мүмкіндік береді. Бір ғана белгілерге ықпалын тигііетін әр түрлі ген жұптарының өзара әсер етуін зерттей келе олардың өзара әсерлерінің бірнеше түрі анықталды, олар: жаңадан пайда болшн түр, комплементарлық немесе толықтырғыш факторлар, криптомерия (грекше "криптос" -- жасырын, құпия, "мерос" -- қатысу), эпистаз және гипостаз, полимерия. Жаңадан пайда болган тур деп гендердің өзара әсер етіп үйлесуінің арқасында бір организмде мүлде жаңа белгінің пайда болуын айтады. Гендердің өзара әсер етуінің бұл түрі тауықтың айдарларының тұқым қуу заңдылығын зерттегенде анықталған. Тауықтарда сыртқы пішіні бірнеше түрлі айдарлар кездеседі: раушан гүлі тәріздес (гені R) айдар, жапырақ тәріздес айдарға қарағанда басым болады және бұршаққынды айдар (гені С) -- ол да жапырақ тәріздер айдардан басым қасиет. Бірақ раушан тәріздес және бұршаққынды айдар түрлерінің гендері аллельді емес, ал жапырақ тәріздес айдар тауықтарда екі төуелсіз рецессивті геннің гомозиготалық күйінде ғана кездеседі, яғни генотипі rrcc болуы керек. Генотипі RRсс раушан тәрізді тауықтарды генотипі бұршаққынды өтештермен шағылыстырғанда бірінші ұрпақтың генотипі RrСс болады, бұл генотипте екі басым мен R және С қосылады. Гендердің бүл үйлесімінен ұрпақтарда айдардың жаңа, жаңғақ тәрізді түрі пайда болады да екінші қатардағы үрпақтарында мына арақатынаста төрт фенотип пайда болады: 9 R және С гендері бар жаңғақ тәрізді айдар, 3Rсс -- раушан тәрізді, 3rrс -- бұршаққынды және 1 rrсс -- жапырақ тәрізді айдар. Бірінші ұрпақтағы тауықтарды жапырақ айдарлы әтештермен (rrсс) кері қайтара шағылыстырғанда, сол төрт фенотип бірдей қатынаста ажырасады. Аллель – бұл локуста орналасқан жұп гендер. Зиготаға аллельдің бірі шешесінен, екіншісі - әкесінен түседі. Моногибридті және дигибридті шағылыстыру кезіндегі доминанттылық, рецессивтілік және толымсыз доминанттылық құбылыстары аллельді гендер арасындағы өзара әрекеттесу түрлері болып табылады. Мұнда аллельді жұп геннің біреуі доминантты қасиет көрсетіп, гетерозиготалы күйде де гомозиготалы даралардағы сияқты айқын көрініс береді, ал рецессивті геннің әсері байқалмай жасырын қалады. Мұны толық доминанттылық деп атайды. Намазшамгүл өсімдігіне жүргізген тәжірибеде аллельді гендердің екеуінің де әсері бірдей байқалады, сондықтан аралық сипаттағы формалар қалыптасады. Мұны толымсыз доминанттылық деп атайды. Кодоминанттылық – егер гендер белсенділігі тепе-тең болса. Мысалы: АВО қан жүйесі. КӨПШІЛІКТІ АЛЛЕЛИЗМ-бір геннің екіден көп формада кездесуі. Көп аллельділік. Жоғарыда екі немесе бірнеше аллельді емес доминантты гендері бар дарақтардың тұқым қуалайтын қасиеттерімен, комплементарлық, эпистаз және полимерия құбылыстарымен таныстыңдар. Кейде аллельдер бірнеше геннен тұруы мүмкін. Өйткені хромосоманың ген орналасқан бөлігі бірнеше рет мутацияға ұшырауына байланысты, ол ген бірнеше рет қайталанады. Осыны көп аллельділік деп атайды. Олардың құрамында негізгі доминантты және рецессивті гендерден басқа аралық сипаттағы аллельдер болады. Ондай аллельдер доминантты гендермен қатар келсе, рецессивті қасиет көрсетеді, ал рецессивті гендерге доминантты қасиет көрсете алады. Оған мысал ретінде, адамның қан топтарының тұқым қуалауы көп аллельділік бойынша жүретіндігін қарастырайық. Адам қанындағы эритроциттерде екі түрлі желімденетін зат: А агглютиногені және В агглютиногені болады, ал плазмада екі түрлі желімдейтін зат: aa агглютинині және bb агглютинині бар. Эритроциттердегі агглютиногенге және плазмадағы агглютининге қарай, барлық адамдардың қаны 4 топқа бөлінеді. Қаны І топқа жататын адамдардың эритроциттерінде агглютиноген болмайды. Олардың плазмасында aa және bb агглютинині болады. Қаны ІІ топқа жататын адамдардың эритроциттерінде А агглютиногені, плазмасында bb агглютинині бар. Қаны ІІІ топқа жататын адамдардың эритроциттерінде В агглютиногені, плазмасында aa агглютинині болады. Қаны ІV топқа жататын адамдардың эритроциттерінде А және В агглютиногендері бар, ал плазмасында агглютининнің екеуі де болмайды. Осыған байланысты қан топтары: І топ (0), ІІ топ (А), ІІІ топ (В) және ІV топ (АВ) болып белгіленеді. Қан топтарының гендері мен генотиптері төмендегі кестеде берілді. І (0) І0 І0 І0І0 ІІ (А) ІА ІАІ0ІАІА ІІІ (В) ІВ ІВІ0, ІВІВ ІV (АВ) ІАВ ІАІВ Қаны І және ІV топқа жататын адамдарда бір-бірден ғана генотип, ал ІІ және ІІІ топтың адамдарында бір гомозиготалы және бір гетерозиготалы генотиптен болады. ІV қан тобын аллельді гендердің өзара әрекеттесуінің нәтижесі деп қарайды. Өйткені мұнда екі доминантты А (ІІ топ) және В (ІІІ топ) аллельді гендері біріккен жағдайда ІV топ пайда болады. Бұл құбылысты кодоминанттылық деп атайды. Қан топтарын генотиптеріне қарап анықтаудың медицинада маңызы зор.
3. Амебалар отряды құрылысы тіршілігі. Амебалардың көбеюі. Цистамен қоршалуы, таралуы. Дизентерия амебалары, оның патогендік маңызы. Амёба (гр. Lodosea – өзгергіш) – қарапайымдар типіне жататын тамыраяқтылар класының өкілі. Қабыршақтары мен ішкі қаңқалары жоқ. Денесінің сыртқы пішіні тұрақсыз, көлемі 20 дан 700 мм кейде одан да зор. Жалған аяқтарының пішіні мен ұзындығы әрбір түрге тән.[1] Амёбадың көпшілігі тұщы суларда, топырақта, теңіздерде және аздаған түрлері паразиттік тіршілік етеді. Денесі бір клеткадан құрылады, олардың денесінде қабықша болмайды. Дене пішіндері тұрақсыз: қалақша, саусақ, жебе тәрізді болып келеді. Амёбаның дене мөлшері 20 – 700 мкм шамасында. Денесінің кез келген жерінен үнемі өсіп шығатын жалған аяқтары болады. Соның көмегімен қозғалып, қорегін ұстайды. Ұстап алған қорегінің айналасында цитоплазмадан ас қорыту сөлі бөлініп, ас қорыту вакуолясы пайда болады да, онда қорегі қорытылады. Ал қорытылмай, сіңбей қалған қорегі әрбір 5 – 8 мин. сайын денесіндегі көпіршік тәрізді жиырылғыш вакуоля арқылы сыртқа шығарылады. Барлық денесімен тыныс алады. Амёбалардың әдетте бір ядросы болады, денесі екіге бөліну арқылы жыныссыз көбейеді. Амёбадың тіршілігіне қолайсыз жағдай туғанда оның денесі жұмырланып, сыртынан тығыз қорғаныс қабықша (циста) пайда болады. Ал қайтадан қолайлы жағдай туғанда циста жойылып, бұрынғысынша тіршілік ете бастайды. Амёбадың кейбір түрлері омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың организмінде, сондай-ақ адамның тоқ ішегінде паразиттік тіршілік етеді. Бұлардың ішінде ең зияндысы – дизентерия Амёбасы (Entamoeba hіstolytіca). Ол адамды амебиаз ауруына шалдықтырады. Көбеюі. Амебалардың көпшілігі жыныссыз жолмен көбейеді.Жыныссыз көбею амеба денесінің тең бөлінуі арқылы өтеді. Бұл кезде алдымен амебаның ядросы екіге бөлініп, денесі созылады да, жаңа пайда болған бір-бір ядромен екі жаққа ажырайды. Пайда болған екі жасушаның – екі жас амебаның біреуінде ғана бұрынғы жиырылғыш вакуоль сақталады, екіншісінде ондай вакуоль жаңадан түзіледі. Сөйтіп, амеба бөліну арқылы көбейеді. Циста түзуі. «Циста» грекше «кистис», яғни «қаптама» дегенді білдіретін сөз. Қолайсыз жағдайға тап болған кезде амебаның денесі жұмырланып, сыртын қалың тығыз қабат қаптайды да, қоректенуін тоқтатады. Осындай тығыз қабықша циста деп аталады. Цисталанған амеба суқойманың суы суалса да, айналадағы температура күрт өзгерсе де төзеді. Цистадағы амеба жел арқылы басқа суқоймаларға оңай таралады. Дизентерия амебасы — Еntamoeba histolyticaадамдардың зілді ауруы —амебиаз ауруының қоздырушысы болып табылады. Ол адамның тоқ ішегінде паразиттік тіршілік етеді. Ол барлық жерлерде, әсіресе климаты ыстық болып келетін жерлерде, кездеседі. Бұлар тек адам паразиті болып табылады. Оның тіршілік циклінде мынадай формалары кездеседі: циста, ұсақ вегатативтік формасы (forma magna), ірі вегетативтік формасы (forma minuta) және ұлпалық формасы.Инвазиялық сатысы болып 4 ядролы циста саналады. Ол лас қол арқылы, не жуылмаған жеміс-жидектерді жегенде адамға жұғады. Адам ішегіңде циста қабығы еріп 4 ядролы амебаға айналады. 4 ядролы амеба тез бөлініп 4 бір ядролы ұсақ вегетативтік формасы (7-15 мкм) (forma minuta) түзіледі. Ұсақ вегетативтік амеба тоқ ішекте бактериялармен қоректеніп, ұзақ уақыт зиянсыз тіршілік етеді.Клиникалық сипаты.Негізгі белгілері (симптомдары) ішектің қансырап тұратын жарасы, қан мен сілемей араласқан сұйық үлкен дәреттің жиі келуі болып табылатын зілді ауруды қоздырады. Дұрыс емделмесе 40% жағдайда дүние салуға алып келеді. Билет 1.Ашытқы және мицелиальды саңырауқұлақтар,клеткаларының морфологиясы,химиялық құрамы,функциясы. Клетка қабықшасы,глиокаликс,плазмалық мембрана,органоидтар 1) Әртүрлі кластағы бір жасушалы саңырауқұлақтардың құрама тобы. Көбі спирттік ашу процесін жүргізеді. Құрамында ақуыздар мен В витаминдері бар. Шарап, сыра ашыту мен нан пісіруде, ауыл шаруашылығында (азықтық ашытқылар) кеңінен қолданылады. Сыра ашытқылары медицинада зат алмасу процесі бұзылғанда, В витамині жетіспегенде және т.б. кезде қолданылады. Азықтық ашытқылар ағаштардың қалдығынан, күнбағыс қауыздарынан және сабандардан өндірілетін саңырауқұлақтар. Құрама жем құрамына, концентраттарға және ақуызды, витаминді және минералды қоспа ретінде пайдаланылады 2) Тағамдық шикі және ары қарай аспаздық өңдеуге арналған ашытуды реттегіштердің аспаздық атауы. Ашытқылар сүтқышқылды өнімдерді алу үшін, сүтті ашыту үшін, қамырдың көтерілуін тездету үшін, сусындар (квас, сыра, қымыз) өндірісінде және сорпа дайындау үшін қолданылады. Ұн өнімдерін ашыту үшін:1) ашытқы; 2) уыт (мальтоза); 3) бір тәулік тұрған қамыр қалдықтарынан алынған қарабидай ашытқысы қолданылады.Қарапайым мәнде ашытқы дегеніміз — тағамдық ортаға қосқанда ашу процесін түзетін кез келген органикалық зат. Бұл мағынада аспаздық тәжірибесінде ашытқыларға шарап сірке суы, құрғақ, қышқыл жүзім шарабы, сыражатады, олар тез, бірақ қысқа мерзімге әрекет етеді. Патогенді саңырауқұлақтар өсімдіктердің көптеген түрлерін әртүрлі ботаникалық тұқымдастарды зақымдауда. Мысалы: Sclerotinia graminearum Elen және Nyphula graminearum Tul, астық тұқымдастарын, кейбір шөптесін өсімдіктерді, қылқан жапырақтарды бүлдіреді.Мицелийлер тұрақты түрде бұтақталып отырады; өсірген мицелийлер-дәнді, iрiлеу, көптеген қосындылары, нәзік, гомогендi. Саңырауқұлақтар арасында диморфизм құбылысы тараған,бұл кезде сағырауқұлақтың бiр түpi гифаларды да, және де бүршiктенген жасушаларды да түзе алады. Бүршiктенуден гифа түзуге ауысуы саңырауқұлақтын патогендiлiк белгiлерiнiң күшейгенi деп қарастыруға болады. Диформизм кокцидияларға(Coccidioides), гистоплазмаларға (Histoplasma), кандидаларға (Candida) тән. Мицелиялар біржасушалық, септаланған, ЯFНИ көлденең перделермен- септалармен (ол ценоциттi- бiрегей, ортақ деп аталады) бөлiнбеген болуы мумкін; немесе септаланған көпжасушалы; немесе жалған мицелиялар (бүршiктенiп бөлiне бастаған жасушалардан тұратын) түзедi. Ценоциттiк caңыpayқұлaқтapғa зигомицеттер (Zygomycetes), септаланғандарға-аскомицеттер (Ascomycetes), дей-теромицеттер (Deuteromycetes) және базидиоммицеттер (Basidiomyctes) жатады. Ашытқылар — құрамына қант, азот, фосфор және басқа да минералдық заттар кіретін және еріген оттекпен қамтамасыз етілетін қоректік ортада тіршілік ете алатын бір жасушалы микроорганизмдер.Ашу, ашыту — органикалық заттардың ферментті тотығу-тотықсыздану процесі. Оның нәтижесінде организмдер өмір суруге қажет энергия алады. Ашу организмдер дамуының ерте сатысына тән және ол энергия алудың тиімсіз түрі болып есептеледі. Ашу процесі жануарларда, өсімдіктерде және көптеген микроорганизмдерде жүріп жатады. Кейбір бактериялар, саңырауқұлақтар, қарапайымдылар тек Ашудан алынатын энергия арқылы өсіп-өнеді. спирттер, органик. қышқылдар, аминқышқылдар, пуриндер, әсіресе, көмірсулар ашуы мүмкін. Ашу процесінің ашытқылардың қатысымен жүретінін 1837 жылы Каньяр Дела Тур, ал Ашу. табиғатын 1857 жылы Л. Пастер сынды француз зерттеушілері дәлелдеген, 1897 жылы неміс химигі Э. Бухнер қанттың Ашуы ашытқы клеткаларынан алынған сөлдердің әсерімен де жүретінін көрсеткен. Бұл көптеген ферменттерді бөліп алуға мүмкіндік берді. Аскомицеттер: Saccharomycotina, Taphrinomycotina, Schizosaccharomycetes. Базидиомицеттер: Urediniomycetes, Sporidiales. Saccharomyces cerevisiae, Saccharomyces carlbergensis клеткалар құрамында 50% жуық ақуыз, алмастырылмайтын аминқышқылдары, түрлі витаминдер бар; лизин, треонин, валин және лейцин өсімдіктерден асады, бірақ метионин, цистеин аз мөлшерде. Ашытқы биомассасы тиімді субстратта өндіріледі, ал ферментациялау ақуыз өнімін алуда экономды және ұтымды. Saccharomyces cerevisiae ашытқы биомассасынан алынған азықтар алмаспайтын аминқышқылдарының жалпы мөлшері және қатынасы бойынша жоғары қоректік тағамдық өнімдерге көрсетілген талаптарға сай келеді; алмастырылатын және алмастырылмайтын аминқышқылдарының оңтайлы қатынасына ие.Ашытқы саңырауқүлақтардың систематикасы көбею тәсілдері мен физиологиялық қасиеттеріне негізделген. Олар екі түқымдасқа бөлінеді: сахаромицеттер және сахаромицет еместер. Сахаромицеттер. Бұларға мәдени ашытқы саңырауқұлақтар жатады. Олар бүршіктену және споралар түзу арқылы көбейеді. Сондықтан бүларды нағыз ашытқы саңырауқүлақтар деп атайды. Мәдени ашытқы саңыраукүлақтарға нан, шарап, сыра ашытқы саңырауқүлақтары жатады. Нан пісіруге арналған ашытқы өдірісінде арнайы сұрыпталған рассалар қолданылады. Культураларды сұрыптауда ашытқының қамырда ашыту қасиетіне назар аудару қажет. Яғни олар жақсы көтерілу күші және ферментативтік белсенділігін меласса ортасында тереңдік ферментация жағдайында жақсы өсу және жоғарғы биомасса шығуын бере алуы керек. Ашытқы клеткаларды культивилеп суықтықтан фильтрация нәтижесінде престелген түрде жақсы сақтау керек. Ашытқының көтерілу күші минуттарда өлшенеді.Уқыт өткен сайын белгілі мөлшердегі ашытқы белгілі мөлшерде қамырда дамып, оның көлемін стандартпен белгіленген мөлшерге дейі өсіреді. Жақсы ашытқы үшін көтерілу күші 75 минуттан аспау керек. Зиммазды белсенділік 30-40 мин. Мальтозды белсенділік 50-80 мин. Зиммазды және мальтозды белсенділікті Елетский әдісі арқылы анықтаймыз. Оның негізінде сахарозды және мальтозды орталарда белгілі газ көлемін шығару жатыр. Нан пісіретін ашытқы клеткасының өлшемі пішіні шар тәрізді және сопақша. Нан пісіруге арналған ашытқының ашу белсенділігі болу қажет. Онда тек қатты биомасса түзілу үші, қолданғанға жету үшін спирттік ашуды барлық әдістермен шектеу қажет. Ашытқылардың құрылымы бактериялардың құрылымына ұқсамайды: олар сопақ немесе ұзыншақ болып бактериялардан ірілеу келеді, олардың көлемі 10 мкм.-ға жетеді. Олар бөлініп, бүршіктеніп, қолайлы жағдайда ұрықтану (споралар) арқылы көбейеді. Клетка қабықшасы. Клетканың сыртын қаптап жататын негізгі бір бөлім — клетка қабықшасы. Төменгі сатыдағы кейбір саңыраукұлақтар /архимицеттер мен миксомицеттер мен балдырлардың зооспорасында қабықша болмайды. Басқа өсімдіктердің барлығында клетка қабықшасы болады. Клетка қабықшасы клетка ядросы бөлінгеннен кейін протоплазма сыртында түзіліп, жас клеткаларды бір-бірінен бөле бастайды. Клетка қабықшасы протоплазма сыртында ұзақ уақыт плазмолиздену кезінде де түзіледі. Клетка қабықшасының физикалық қасиеттеріне — оның серпімділік, жұмсақтық, қаттылық, морттық, майысқақтық, мықтылық және т.б. қасиеттері жатады. Клетканың таза клечаткадан тұратын қабықшасын қаншалықты бүктесе де, ол біраздан соң бұрынғы қалпына келеді, мұны серпімділік қасиеті дейді. Сонымен қатар клетка қабықшасының мықтылық қасиеті де бар. Ол болаттан кем түспейді. Бірақ, өсімдіктің өсуі барысында клетка қабықшалары қалындап қатайып, өзгерістерге ұшырап, ондай қасиеттерінен айырылады. Көптеген өсімдіктер клеткасының протоплазмалық мембранасының сыртында полисахаридтерден: целлюлоза, пектиндік заттар және гемицеллюлоза кездеседі де, ал саңырауқұлақтар мен кейбір балдырларда хитиннен тұратын қатты қабығы болады. Бұлардың құрылысы мен құрамы өсімдіктің өсуі мен дамуына байланысты өзгеріп отырады. Клетка қабықшасының химиялық құрамындағы негізгі зат — клечатка /целлюлоза/, оның формуласы — (С6Н10О5) п. Мұның жоғары молекулалы, жіңішке талшықты, кристалданған структурасы бар зат екенін электрондық микроскоппен көруге болады. Целлюлоза молекуласы ұзын |3-сі- глюкозаның тізбегінен тұрады. Целлюлоза молекулаларының кейбіреуі 5000 глюкоза қалдығынан немесе одан да көп молекулалардан құралған. Молекулалардың тұрақты болмауы олардың үлкендігі мицеллаларға ұқсас болып келеді. Целлюлозалық мицеллалардың арасында 1-ден 100 |і-дай қуыс бар. Паренхиманың мицелла аралықтарындағы мұндай қуыстар — пектин, ағаш тканьдарының аралығы — лигнинмен, талшықтарда және эпидермалық клеткаларда — кутинмен толтырылады. ¥зына бойы созылған клеткалардың қабықшасы целлюлоза мицеллалары клетка бойына қарай орналаспай, қиғаш орналасқан, сондықтан ондай мицеллалардың орналасуы спираль тәрізді болып келеді. Ондай клеткалар суды қабылдап ісінген кезде көлемі ұзына бойына артпай, клетканың көлденеңіне қарай артады. Ал, паренхималық клеткалардың целлюлозалық мицеллаларының орналасуы жоғарыдағыдай белгілі ретпен орналаспағандықтан, су қабылдау кезінде клетканың жалпы көлемі артады. Мұндай клеткалардың көлемі суды қабылдау кезінде бастапқы көлемінен 1/3 есе артады. Поляризациялық микроскоптардың, рентген сәулелерінің және биохимиялық зерттеулердің нәтижелеріне қарағанда, қабықшаның структуралық бөлімі негізінде мицелладан немесе кристаллидтен құралған. Бұл мицеллалардың ұзындығы шамамен — 600А0, көлденеңі — 50 — 100А° болады да, олар кереге көзденіп, ұйыса жатады. Клетка қабықшасының құрамында кейде гемицеллюлоза деп аталатын күрделі көмірсу кездеседі. Гемицеллюлоза (С6Н10 05)п және (С5Н804)п пентоз деп аталатын екі түрлі жай көмірсудан кұралатьіны анықталды, бұлардан арнайы полимерлену нәтижесінде гексозан (С6Н10О5)пжәне пентозан (С5Н804)п аталатын полисахаридтердің ерекше түрлері пайда болады. Гликокаликс (glycocalyx, грек, glykys — тәтті, calyx — тостағанша) — барлық жасушалар плазмолеммаларымен тығыз байланысып, олардың сыртқы жарғақұсті қабатын (орташа қалыңдығы 3-4 нм) құрайды. Гликокаликс — тарамдалған тым жіңішке күрделі көмірсулар — гликопротеидтер мен гликолипидтер жіпшелерінен тұрады. Гликокаликсте жасуша плазмолеммасының сыртындағы күрделі молекулалы протеиндерді, майларды, көмірсуларды қорытып, оларды өздерінің қарапайым мономерлеріне айналдыратын ферменттерболады. Плазмалық мембрана, немесе плазмалемма (гректің plasma — пішін, Lemma — қабықша) мембраналардың ішінде ерекше орын алады; клетканы сыртынан қоршап, оның сыртқы ортамен тікелей байланысуын қамтамасыз етеді. Плазмалемманың қалыңдығы 7,5 нм. Жарық микроскопының шешуші қабілеті кем болғандықтан, плазмалық мембрана электрондық микроскоп пен электрондық микроскопиялық зерттеулерге материалды дайындау әдістері шыққаннан кейін ғана байқалды. Электрондық микроскоп шыққанға дейін клетканың бетінде заттарды таңдап өткізетін ерекше қабықша барлығын жанама әдістермен жорамалдаған болатын. Бұндай жорамалдың пайда болуына өте жіңішке инемен клетка бетін тескенде оның ішкі құрамының ағып кетуі, қайсыбір заттардың клетка ішіне өтіп таралуы мен молекулалардың бәрі бірдей жылдамдықпен енбеуінің байқалуы негіз болды. Электрондық микроскопта плазмалық мембрана үш қабатты болып байқалады: сыртқы және ішкі электрондарды сіңіретін тығыз қабаттардың арасында ақшыл зона жайғасқан. Тығыз қабаттар белоктық компоненттерге, ал ақшыл зона липид молекулаларының екі қабатына сәйкес келеді. Плазмалық мембрананың негізгі құрамды бөлігі липидтер (40% жуық), белоктар (60% жуық) және көмірсулар (10% жуық). Плазмалемма басқа мембраналарға қарағанда холестеринге бай келеді; оның фосфолиптерінде қаныққан май қышқылдары басым болады. Плаз-малық мембрананың құрамына кіретін белоктардың құрамы атқаратын қызметтерінің көп түрлі болуына байланысты алуан түрлі болады. Плазмалық мембрананың құрамыңда 30-ға жуық түрлі фермент-тер анықталған, ал жиі кездесетіндері Na+ және К+ иондарымен бел-сенділігін артыратын Mg-ге тәуелді АТФ-аза, 5а-нуклеотидаза, сілтілі және қышқыл фосфатаза, аденилатциклаза, РНК-аза. Эукариондық клеткалардың плазмалық мембранасында тыныс алу тізбектерінің ферменттері мен гликолиздеуші ферменттер болмайды, ал прокариондық клеткаларда тотықтырып фосфорлау мен электронды тасымалдаушы тізбектің элементтері плазмалық мембранасында орналасқан. Аталған ферменттердің ішінде ең маңыздысы Na+ және К+ йондарымен белсенділігін артыратын Mg — ге тәуелді АТФ-аза, себебі иондардың плазмалық мембранадан иондардың өтуінде маңызды рөл атқарады. Плазмалемманың сыртқы бетінде мембрананың құрамына кіретін белоктармен байланысқан күрделі қосылыстарды — гликопротеидтер мен гликолипидтерді құрайтын көмірсулардың молекулалары болады. Бұл мембрана үстіндегі комплекс, немесе гликокаликс (грекше каlух — қабықша), бір және көпклеткалы жануарлардың клеткаларында жақсы жетілген. Сол сияқты өсімдіктердің клеткаларында да кездеседі. Гликокаликс сыртқы ортамен тікелей қатынаста болғандықтан, клеткалардың беткі аппаратының рецепциялық функциясында маңызды рөл атқарады. Плазмалық мембрананың бос беттерінде гликокаликстін көмірсу компоненті гликозильдік топтар антенналарға ұксас тармакталған олигосахаридтік тізбектер құрап, сырттан келген сигналдардың ажырауын қамтамасыз етеді. Гликокаликс деген терминді 1963 жылы Беннет ұсынған болатын. Гликокаликсте түрлі заттардың диффузиясының жылдамдығы кемиді. Са++ немесе Мg+ иондарының көмегімен гликокаликс зонасымен байланысқан, клеткадан бөлінген ферменттер болуы мүмкін. Бұл ферменттер түрлі заттардың (полисахаридтердің, белоктардың, майлардың тағы басқалардың) клеткадан тыс ыдырауына қатысады. Осы ыдырау өнімдері мономерлер күйінде плазмалық мембрана арқылы етіп, клеткаға сіңеді. Плазмалық мембрана клетканың ішкі құрылымының құрамын да реттейді. Барлық клеткаларда плазмалық мембрана жаңарып отырады. Плазмалемманың ішкі бетіне жанасып, цитоплазманың беткі бөлігі немесе кортикалық (грекше соrtех — қабық) қабат жатады. Кортикалық қабатта органеллалар болмайды, оның есесіне цитоплазманың фибриллалық элементтері — микрофиламенттер мен микротүтікшелер көп кездеседі. Кортикалық қабаттың негізгі фибриллалық компоненті актиндік микрофибриллалардың торы. Кортикалык кабат клетка бетінің түрлі өсінділерін құрайды. Жарык микроскопында тегіс болып көрінетін клеткалардың бос беті шынында ирек — ирек болады. Кейбір клеткалардың бетінде саңылаумен ойыстар, екіншілерінде псевдоподиялар (жалған аяқтар) деп аталатын өсінділер, үшіншілерінде микт робүрлер мен кірпікшелер болады. Бетінде қатпарлар болатын клеткалар да кездеседі, Тірі клеткалардың беті толқындалып үнемі қозғалып тұрады, дірілдеп тұрған сияқты болып байқалады. Плазмалық мембрана көптеген маңызды биологиялық функциялар атқарады. Олардың ішіндегі еңбастылары — қорғау функциясы мен тасымалдау функциясы. Тасымалдау функциясына су мен иондарды және төменгі молекулалық заттары пассивті түрде тасымалдау мен осы заттарды концентрацияның градиенттеріне қарсы белсенді түрде өткізу және жоғары молекулалық қосылыстар мен комплекстерді тасымалдаудың түрлі формалары жатады; клеткада пайда болған өнімдерді плазмалық мембрана клеткалардан сыртқа шығаруға қатысады. Сонымен бірге биополимерлердің клетка ішінде ыдырау процесіне де қатысады. Плазмалемманың бетінде клетканың ішіне хабар өткізетін түрлі рецепторлар орналасқан. Көпклеткалы организмдерде плазмалық мембрана клеткааралық қарым — қатынасқа да қатысады. Жануарлардың мамаңдалған клеткаларында плазмалық мембрананың жеке учаскелер — микробүршіктер, кірпікшелер, рецепторлық өсінділер сияқты, клетканың арнаулы өсінділерін құрауға қатысады. Клетканың бөлінуінде де маңызды рөл атқарады.Органоидтар (органоиды); (грек, organon — құрал, еіdos — түр) — адам мен жануарлар организмдері жасушалары цитоплазмасындагы белгілі қызмет атқаратын тұрақты құрылымдар. Торша тіршілігінде тән қызметтердің орындалуын қамтамасыз етеді. Эукориот торшаларының органоидтарына ядро, торша мембранасы, митохондрийлар, Гольджи комплексі, эндоплазматикалық тор, рибосомалар, лизосомалар, микротүтікшелер және микрофиламенттер жатады. Прокариоттар торшаларында 0 саны азырақ. Олардың көпшілігінде тек торша мембранасы мен рибосомалар ғана бар. Қозғалыс органоидтері немесе миофибрилдер жануарлар дүниесінде көп таралған. Бұл органоидтер организмді үнемі қозғалысқа келтіріп отырады.Мұндай организмдерге сұйық ортада қозғалуға бейім әртүрлі өсінділер, кірпікшелілер, талшықтар және бұлшық етті қозғалысқа келтіретін миожіпшелер (миофибрилдер), т.б. жатады. Қарапайымдар, атап айтқанда, кірпікшелі кебісше,жасыл эвглена, негізінен, бір орыннан екінші орынға кірпікшелерінің және талшықтарының жәрдемімен қозғалысқа келетінін білесіңдер. Жануарлар тіршілігінде кірпікшелер әртүрлі қызмет атқарады. Мысалы, омыртқалы жануарлар мен адамның мұрынқуысында бір бағытта орналасқан мыңдаған кірпікшелер болады. Олардың негізгі қызметтері ауаның құрамындағы шаң-тозаңдарды сүзіп қалу екенін білесіңдер. Кірпікшелі кебісшенің денесінде 15 мыңға жуық кірпікшелер бар. Кірпікшелер неғұрлым көп болса, организмнің қозғалысы соғұрлым белсенді болады. Сол сияқты амебалар және лейкоцит жасушалары жалған аяқтарының жәрдемімен қозғалатындығы белгілі. 2.Экосистемадағы энергия ағымы. Қоректену тізбегіне энергияның берілу ерекшеліктері.Бірінші және екінші өнімі. Пирамида ережесі. Биологиялық өнімінің дүние жүзінде таралуы және оның даму жолдары
Организмдердің қоректену тізбектері мен зат және энергия алмасу сипаттары |
