 ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ
| Дзяржавы на тэррыторыі беларусі 9-12 в. і палітычны лад.Службовыя асобы.
Прадмет гісторыі дзяржавы і права Беларусі, яго задачы і асаблівасці. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі – гісторыкаправавая навука,якая вывучае працэсы щзнікнення,развіцця,станаўлення дзяржавы і права народаў, якія населялі Беларусь са старажытных часоў да нашых дзён; вывучае прычыны і законамернасці ўзнікнення і развіцця гістарычнасклаўшагася ўтварэння,а таксама прававое становішча насельніцтва, развіццё палітычна-прававых інстытутаў, органаў ўлады і кіравання. Задачы: - аналіз асноўных гістарычных падзей ў іх храналагічнай паслядоўнасці. – вызначэнне заканамернасцей гістарычнага працэссу, асноўных тэндэнцый ў развіцці інстытутаў права ў вогуле. – гістарычны аналіз заканадаўства неабходны і для правільнага разумення дзеючых норм права і (гістарычнае тлумачэнне закона), і для крытычнай ацэнкі састарэных норм. – вывучэнне неабходна для таго, каб умацаваць уласную нацыянальную годнасць, вызначыць сваё месца сярод народоў свету. Асаблівасці: 1.Гісторыя дзяржавы і права Беларусі прыстасоўвалася да гісторыі тых ці іншых дзяржаў, у якія яна ўваходзіла ў той ці іншы час. 2. Гісторыя беларускага народа вывучалася аднабокава, перыядамі амаль не вывучалася,перыядамі замаўчывалася. 3. Невывучалася прававая гісторыя,Рэч Паспалітая,Канстытучыя Рэчы Паспалітай,Статуты,Беларуская Народная Рэспубліка,рэпрэссія,рэлігія,Чарнобыль і інш. 4.Гісторыя беларускага народа фальсіфікавалася, адны гістарычныя падзеі ўсхваляліся,іншыя ачарняліся.5.Для беларускай гісторыка-прававоў навукі характэрна парадаксальная з’ява:з аднаго боку ніхто ніколі афіцыйна не забараняў вывучаць гісторыка-прававую спадчыну народа, з другога боку яе не вывучалі. 6. Гісторыя беларускага народа цесна звязана з гісторыей іншых народаў:літоўскага,рускага і інш. 7.Беларускі народ на працягу стагоддзяў мяняў сваю назву, пэўна,нас беларусы баяліся сябе чяк-небудзь называць і назвалі “тутэйшыя” Дзяржавы на тэррыторыі беларусі 9-12 в. і палітычны лад.Службовыя асобы. На тэррыторыі старажытнай Беларусі існавала шмат маленькіх княстваў (Аршанскае, Клёцкае, Тураўскае, Нясвіжскае, Мозырскае). Існавалі два асноўных класа: феадалы і феадальна-залежныя людзі. Працягвалі захоўвацца рабы, свабодныя гараджане і сяляне-даннікі. Клас феадалаў ўтварыўся з рабаўладальнікаў,разбагацеўшых гараджан і былых свабодных сялян. Клас феадальна-залежных людзей ўтвараўся: - за кошт асаджвання халопаў і іншых несвабодных людзей на зямлі;-за кошт прымусу былых свабодных абшчыннікаў уносіць пэўныя даніны,выконваць павіннасць на карысць асобных феадалаў,або дзяржавы ў цэлым;- за кошт маёмаснага раслаення свабодных сялян,якія збяднеўшы трапілі ў даўгавую кабалу. У пачатку развіцця феядазізму захоўваліся сяляне-даннікі – мелі ўласную гаспадарку,абавязаны былі плаціць на карысць цэнтральных і месных органаў ўлады даніну, выконваць павіннасць;захоўвалі свабоду да 17 ст.У 9-12 ст. адбыўся рост гарадоў. Пануючае становішча – купцы і багатыя рамеснікі- валодалі уласнымі маёнткамі і аказвалі значны ўплыў на палітыку дзяржавы ў цэлым.Кожная старажытная дзяржава мела свій палітычны цэнтр стольны або старэйшы горад(назва горада – назва дзяржавы і жыхароў. Самае магутнае княства –полацкае (плошча 40-50 тыс.км. 12 ст.).Вышэйшыя органы ўлады:-князь (ўзначальваў дзяржаву,выканаўчыя органы,вырашалі бягунага кіравання); –савет або рада;-веча або сойм. Князь раіўся са сваімі меншымі саветнікамі,думнымі меншымі і добрымі мужамі(якія складалі раду)па найбольш важным пытанням.У некаторых выпадках склікаў сойм.Яму належала абарона дзяржавы ад знешняга нападу і падтрыманне парадку унутры дзяржавы.У яго распаражэнні невялікая дружына.На прастол - адзін са спадчынікаў ранейшага князя(часам запрашываліся іншыя князі.). Распаўсюджаны захоп ўлады сілай. Новы князь уступаючы на прастол ,прыносіў прысягу ахоўваць тэрыторыю дзяржавы інтэрэсы яе грамадзян, абяцаў дзейнічаць ў адпаведнасці з мясцовымі звычаямі. Умовы ўступлення на прастол афармляліся ў дагаворах (заключаліся з пануючымі верхамі).Паўнамоцтва князя –сфера выканаўча-распарадчай дзейнасці (не меў права выдаваць законы (выдавалі сойм і рада).Судовая дзейнасць князя абмежавана (чыніў правасуддзе сумесна з радай). Рада-выканаўча-распарадчы орган: - не мела пастаяннага склада,аднак князь не меў права ігнараваць думнікамі рады;-паследжанні адбываліся кожны дзень, прысутнічалі не ўсе асобы (а больш тыя,якія ў дадзены час былі побач з князем);-па найбольш важных пытаннях збіраліся ў поўным сладзе;-кампетенцыя такая ж,як у князя:1.найбольш важныя судовыя справы,у адносінах да кіруючых верхоў і вышэйшых службовых асоб дзяржаўнага аппарату.2.пры адсутнасці князя-усімі справамі кіравала рада.3.рыхтаваліся рашэнні,якія абмяжоўваў сойм. Веча-узнікае адначасова з дзяржавай(ва ўсіх старнажытных славянскіх дзяржавах);-збіраліся каля гандлёвай плошчы каля царквы;-пытанні вырашаліся пераважнай большасцю галасоў;-пры разыходжанні думак-рашэнне,якое ннаказвала волю найбольш моцнай часткі;-кампетенцыя:1.раскладка павіннасцей і падаткі.2.выбранне і выгнанне князя.3.прызначэнне і зняцце вышэйшых службовых асоб;4.пытанне вайны і міру; 5.арганізацыя абароны і апалчэнне;6.найбольш важныя судовыя справы; 7.міжнародныя адносіны. Службовыя асобы: 1.пасаднік:-выбіраўся вечам або прызначаўся князем на неопределённое время;-быў лі ў стольным горадзе,так і ў іншых гарадах;-функцыі намесніка князя;-разам з князем судзіў;-разглядаў справы ў княжецкай радзе;-удзельнічаў у распрацоўцы новых законаў,дагавораў з іншымі дзяржавамі;-старшыня на вечавых сходах; 2.тысяцкі:- выбіраўся вечам або прызначаўся князем на неопределённое время;-у важны час камандаваў апалчэннем;-у мірны час сачыў за надтрымананнем парадку у горадзе;-кіраваў гандлёвымі справамі. 3.падвойскі: - дарушалася выкананне рашэнняў веча,распараджэнняў князя;-быў камандзірам княжыцкай дружыны. 4.ключнік і утбуі:-распараджаліся гаспадарчымі справамі;-кіравалі некаторымі судова-адміністрацыйнымі справамі. 4.Права старажытных беларускіх дзяржаў і яго асноўныя рысы.Адлюстраванне звычаявага права ў пісанам заканадаўстве. Ў 1 тысячагоддзі н.э. фарміравалася сыстэма агульнапрынятых звычаяў, якія вызначала правілы паводзін людзей. Паступова звучаі- рысы абавязковасці-звычаевае права. Звычавае права – сістэма непісаных прававых норм, правілаў паводзінаў, заснованых на агульнапрынятасці і даўнасці ўжывання. Звычаевым правам рэгуляваліся ўсе праваадносіны. Звычаевае права было пануючым да 15 ст. (паступова выцяснялася правам пісаным). Асноўныя рысы звычаевага права:- партыкулярызм: у кожнай мясцовасці свае звычаі,нормы і правіла (адсутнасць агульна-прававой сыстэмы);-традыцыяналізм і кансерватызм:у многім абумашлены уплывам царквы:у грамадцтве і ва ўсім свеце наогул панцтве нязменны парадак устаноўлены Богам.У 15-16 ст. князі абяцалі былым ўдзельнікам княствам стараны не руваць;-дуалізм:панавала ідэя поўнага бяспраўя рабоў і фармальнай роўнасці свабодных людзей. Статут 1529: забараніў карыстацца звычаевым правам,аднак ў выпадку неўрыгуляванасці пэўных грамадскіх адносін нормамі статута дазвалялася звяртацца да звычаевага права.Статут1566: поўнасцю забараніў карыстацца звычаевым правам.Статут 1588: зноў дазволіў звяртацца да звычаевага права. Віды пакарання: маёмасныя спагнанні і выдача злачынца пацярпеўшаму;за цяжкія:расправа і рабавання самога злачынца і яго сям’і. Сямейнае права:-галоўнае значэнне-шлюб;-падпарадкаванне жонкі мужу;-муж-глава сям’і(муж ў сям’ю жонкі-ўласнік жонкі ці яе сям’і);-жанчына карысталася значнымі правамі і развагай. Прыняцце хрысціянства-царкоўная форма шлюбу з абавязковым вянчаннем ў храме. Суд:абвінаваўча-саборны працэс( пры разглядзе крымінальнага і грамадзянскіх спраў). Доказы:паказанні сведак,прысяга і цалаванне крыжа),”суд боскі”.Князі,іх пасаднікі і іншыя службовыя асобы-функцыі пасрэднікаў. 5.Міжнародныя пагадненні і вассальныя дагаворы-крыніцы старажытнага беларускага права ў пісаным заканадаўстве. Найбольш старажытныя помнікі законадаўства – граматы, якія тычыліся адносін Полацка і Віцебска з Рыгай і нямецкімі купцамі,шэраг дагавораў беларускіх зямель з нямецкімі гарадамі. Найбольш абаронены законам былі князі бояры і вышэйшыя слаі духавенства:маглі распараджацца сваімі маёнткамі,учыняць розныя грамадска-прававыя здзелкі,мець залежных ад сябе людзей,а таксама халопаў.Меншай праваздольнасцю валодалі свабодныя людзі (знаходзіліся ў вассальнай залежнасці ад буйных землеўладальніках).Яшчэ меншай-феадальна-залежныя сяляне.Зусім абмежаваны ў правах- халопы і чэлядь нявольныя.У залежнасці ад класавай прыналежнасці – розная крымінальная адказнасць(дагавор 1229г. за забойства свабоднага чалавека:10 грыўняў,пана або пасла-20,халопа-1). 6. Утварэнне Вялікага княства Літоўскага. Фарміраванне тэрыторыі дзяржавы. Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае ўладкаванне ў ХIII–ХVI ст.ст. У Беларусі аб’яднанне падтрамлівалася, калі з паўночнага захаду пачалася агрэсія разбойніцкіх каталіцкіх ордэнаў, а з паўдневага ўсходу – татар, шты выклікала неабходнасць паскарення аб’яднання беларускіх земель. Беларускія княтсвы са старажытных часоў знаходзіліся ў пастаяннях гандлевых і палітычных адносінах паміж сабой, бо іх звязвала агульнасць гандлевых шляхаў. У 12ст пачаўся працес далучэння некаторых літоўскіх земляў да беларускіх княстваў. – пачало складвацца ВКЛ. Умацаванне ВКЛ прі вылікім князе Віцеле. На працгу 13-14ст да ВКЛ былі далучаны украінскія і некаторыя рускія княствы. Сталіца – спачатку Наваградак, з 14ст – вільня. Дзяржаўны лад: центральная (галоўная) частка і землі мяжуючыя (“прыслухоўваючыя”) Центральная частка – палітычнае ядро – назва “Літва”. Дамінуючае становішча займалі центральныя землі: дзяржаўныя маенткі, тэрыторыя густа заселена, буйныя феадалы займалі пануючае становішча. Беларуская мова – дзяржаўная Землі “прыслухоўваючыя” захоўвалі сваю дзяржаўна-прававую адасобленасць, адасоблены мясцовы апарат дзяржаўнага кіравання. Адміністацыйна-тэрытарыяльны падзел у 13-14ст – захаванне старых межаў. Пры Альгерде: центральная частка падзелена на 2 вялікіх адміністрацыйных акругі 7. Дзяржаўны лад ВКЛ в 13-16в.Вышэйшыя органыдзяржаўнай ўлады.Службовыя асобы дварцовай адміністрацыі. ВКЛ- феадальная манархія, узначальваў князь. Кампетенцыя князя: камандаваў узброенымі сіламі, кіраваў знешней палітыкай, выдаваў граматы, ажыцяўляў кіраўніцтва фінансава-гаспадарчай дзейнасцю. Улада князя абмежавана радай і соймам. Склад рады: бліж’йшыя родзіны вялікага князя, князі вассальных княстваў, службовыя асобы дзяржаўнага аппарату. КНЯЗЬ + Рада = выканаўча-распарадчыя органы Сойм – вышэйшы заканадаўчы орган ВКЛ Агульна-дзяржаўныя соймы: з’яджаліся князі, паны, баяры-шляхта, запрашаліся ўсе епіскапы, князі вассальных княтсваў. Да 16ст: парадак скікання і работы сойма – звычаевае права Рашэнне на сойме выносілі гасудар і рада. Вышэйшыя службовыя асобы: - Канюшы( пазней маршалак) - сачыў за выхаваненнем парадка і этыкета ў замку князя, старшынстваў на пасядженнях сойма і рады, аб’яўляў рашэнне гасудара, сойма і рады, ажыццяўляў правасуддзе - Ваявада: памошнік князя ў камандаванні войска - Функцыі дварцовай адміністрацыі – каморнікі – сачылі за захваннем маемасці і каштоўнасці вялікана князя, выконвалі яго розныя даручэнні. Пры дварцы: стольнік, чашнік, мечнік 8. Мясцовыя органы дзяржаўнай улады ў Беларусі ў ХIII–ХVI ст.ст. Мясцовыя органы ўлады і кіравання: намескнік вялікага князя (да ўтварэння ваяводстваў і паветаў). Мясцовыя органы ў перыяд феадалізма валодалі шырокімі паўнамоствамі ў вырашэнні мясцовых спраў і малазалежылі ад цэнтральных органаў. Яны кіраваліся агульнадзяржаўнымі нарматыўнымі актамі, актамі мясцовай адміністрацыі, мясцовым звачаевым правам. На тэрыторыі ваяводства: вышэйшая улада – ваяводства: узначальваўмадміністрацыйныя, гаспадарчыя, ваенные, судовыя органы; прызначаўся вялікім князем і радай пажыццева з ліку буйных феадалаў. Кампэтенцыя: падтрыманне феадальнага парадку на тэрыторыі ваяводства; арганізацыя узброенных сіл ваяводства, выкананне правасуддзя; для падтрымання парадку мог выкарастоўваць падначальных яму гарнізоны і склікаць шляхецкая апалченне; клапаціўся аб належным правядзенні работ у дзяржаўных маентках аб своечасовым паступленні даніны і падаткаў с феадальна-залежных людзей; кантраляваў выкананне воінскай павіннасці, разглядаў крымінальныя і грамадзянскія справы, акрамя спраў, аднесеных да кампетэнцыі земскіх, падкоморскіх і вышэйшых судоў. Кашталян – памошнік ваяводы: узначальваў войска галоўнага замка і апалчэнне. Ключнік, канюшы, гараднічы, ляснічы і гаеўнік, Падваявода – намеснік ваяводы па адміністарыйна-судовых справах, кіраваў працаў ваяводскай канцылярыі, засвечваў дакументы Павет – галоўная асоба – стараста: прызначаўся гасударом і радай з ліку буйных феадалаў, паўнамоцтвы такія ж, як і ваяводы, толькі ў межах аднаго павета, памошнік старасты – падстараста. Павятовы маршалак – памошнік старасты па ваенных справах, камандаваў павятовым апалчэннем шляхты, старшынстваваў на пасядженнях павятовага сойміка. На ўзроўні воласці – дзяржаўца – кіраўнік дзяржаўных і вялікакняжецкіх маенткаў Саслоўна-прадстаўнічыя органы – ваяводскія і павятовыя соймікі. Для ажыцяўлення нагляду за сяланамі: сельскія войты, сотнікі, сарочнікі і дзесяцкі. Органы сялянскага кіравання: сялянскія сходы і сялянскія старцы. 9. Органы кіравання ў гарадах Беларусі ў ХIII–ХVI ст.ст. Магдэбургскае права ў гарадах Беларусі. Па арганізацыі кіравання і па характару залежнасці ад вышэйшых гарадоў: гарада, якія атрымалі Магдэберскае права, і гарада, якія не мелі яго. Згодна з граматамі на Магдэбурскае права: мяшчане вызваляліся з-пад ваяводы, старасты і іх намеснікаў, мелі органы гарацкога кіравання. Войт – узначальваў гарацкую адміністрацыю, прызначаўся урадам з ліку феадал або гараджан: сачыў за падтрыманнем парадку, за захаваннем правілаў гандлю, клапаціўся аб абароне інтарэсаў мяшчан перад урадам, сачыў за своечасовым зборам падаткаў, ажыццяўляў правасуддзе. Намеснік войта – лентвойт. Бурмістры(2) – памошнікі войта ў кіраванні: прызначаліся войтам з членаў гарацкой рады. Кампэтэнцыя: пытанне гандлю, рамяства, гарацкога добраупарадкавання, ажыццяўленне правасуддзя па мелкім делам. Гарацкая рада (6-10) – найбольш багатыя купцы, цехмісты, рамеснікі: вызначала агульны накірунак развіцця гарацкой гаспадаркі, кіравала патыннямі добраўпарадкавання і ўтрымання ў гатоўнасці абаронных збудаванняў, выносіла рашэнне аб зборы з начельніцтва неабходных сродкаў на гарацкія патрэбы, ажыцяўляла кантроль за расходамі 10. Крэўская унія Вялікага княства Літоўскага з Польшчай. Востраўскае пагадненне (гісторыка-прававая характарыстыка: прычыны заключэння, сутнасць, значэнне, наступствы). 1385г у замку Крэва заснаваны ддзяржана-прававы саюз, з якога пачалося збліжэнне ВКЛ з Польшчай. Небяспека пераходу ўсей Польшчы ў рукі немцаў вымушыла польскіх феадалаў пачаць перамовы з вялікім княземВКЛ Ягайлам аб жаніцьбе з Ядвігай і саюзе дзвюх дзяржаў. Саюз з ВКЛ дазваляў насельніцтву Польшчы абараніць сваю тэрыторыю ад захопаў земляў з боку княтсва. Саюз з Польшчай быў неабходны і ВКЛ, якое рыхтавалася да рашучай барацьбы з нямецкай агрэсіяй. У жніўні 1385 польскія паслы прыбілі ў Крэва дзеля заключення сгоды Есць сумненні ў сапрауднасці тэкста уніі. На Люблінскім сойме 1569 феадалы ВКЛ аспрэчвалі сапраўднасць тэксту. Міжнародные дагаворы заўседы пісаліся па страго акрэслінай форме (называліся бакі, сам тэкст і сведкі, таксама неабходны былі подпісы і пячаткі бакоў. Нічога гэтага, аграмя тэксту ў дакуменце няма). Узышоўшы на польскі прастол, Ягайла захаваў за сабой вярхоўную уладу і ў ВКЛ, і назначыў вялікім князем свайго брата. Прымусовае акаталічванне, узмацненне феадальнай эксплуатацыі, парушэнне сувярэннасці дзяржавы ўвядзеннем польскіх войскаў абвастрылі незедавальненне насельніцтва, якое выступіла супраць урада. Абставіны ў краіне абвастрыліся, калі апазіцыйныя сілы ўзначаліў Вітаўт. Некалькі год урадавыя сілы вялі барацьбу з паустанцамі. Вітаўт карыстаўся шырокай народнай падтрымкай, гэта змусіла Ягайлу пайсці на кампраміс. 5 жніўня 1392 у Востраве было заключана пагадненне, паводле якога аслабляла прымусовае акаталічвання, не дапускалася ўтрыманне польскіх салдат у беларускіх і літоўскіх гарадах. Востраўскае пагадненне спыніла ўнутраную барацьбу ў ВКЛ і ўмацавала яго саюз з Польшчай на аснове персанальнай уніі. Пагадненнем былі юрыдычна аформлены узаемаадносіны паміж дзвюма дзяржавамі пасля ўступлення Ягайлы на польскі прастол. |
